Cursus tijdvakken: Tijdvak 5 (Ontdekkers & Hervormers) + KA's

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Tijdvak 5: Ontdekkers en Hervormers

KA's tijdvak 5

Kenmerkende aspecten:

• het begin van de Europese overzeese expansie
• het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling
• de hernieuwde interesse voor de klassieke oudheid
• de protestantse reformatie en de spliting van de christelijke kerk in Europa
• de Opstand in de Nederlanden en het ontstaan van ee onafhankelijke Nederlandse staat

De Renaissance

Wat is het?

• Betekenis: wedergeboorte
• Tijd: vanaf ca 1450 - ca 1600
• Een periode waarin men geinteresseerd raakt in de oude Grieken
• Een nieuwe nieuwschierigheid naar de wereld en de Oudheid
• ...maar ook in de mens

De mentaliteit:

Middeleeuwen:

- Memento mori

- "gedenk te sterven"

- veel bezig met het leven na de dood

De renaissance:

- Carpe diem

- "pluk de dag"

- men was bezig met het leven op aarde

Hernieuwde oriëntatie op de klassieke oudheid

• Sommige Noord-Italiaanse steden ontwikkelen zich tot zelfstandige stadsstaten, zoals in het oude Griekenland
• Wetenchappers aan Noord-Italiaanse universiteiten richten zich op de Griekse en Romeinse filosofen
• Humanisten proberen de wereld beter te begrijpen door bestuderen van oude teksten
• Latijn en Grieks worden talen op de universiteiten

Middeleeuwen of Renaissance?

Middeleeuwen

Renaissance

In welk opzicht verschilt het denkbeeld van de mensen uit de renaissance met die uit de middeleeuwen?

De Renaissance begon in:

1. Florence
2. Sicilië
3. Lyon
4. Parijs

Renaissance betekent

1. nieuwe interesse voor de oudheid
2. nieuwe interesse voor andere werelddelen
3. nieuwe interesse voor het geloof
4. nieuwe interesse voor de kunst

De Reformatie

Maarten Luther

• * 1483, Eisleben - + 1546, Eisleben
• Theoloog (bestudeert het geloof)
• Katholicisme vs. protestanten
• De eerste echte protestant

Johannes Calvijn

• * 1509, Noyon - + 1564, Genéve
• De mens is een hulpeloos wezen tegenover de almachtige soevereiniteit van de vorst en God
• Predestinatieleer

Wat is predestinatieleer?

1. Dat er al bepaald is hoe je leven gaat lopen
2. Dat er van tevoren wordt bepaald of je de kerk in mag
3. Dat er van tevoren wordt bepaald of je naar de hemel gaat
4. Dat er van tevoren wordt bepaald of je een kerkelijke positie mag vervullen

Maarten Luther

Hij vond dat er veel misstanden waren binnen de katholieke kerk:

• Aflatenverkoop
• Te veel standbeelden
• De kerk heeft te veel macht
• Lekenpriesters
• Te veel Latijn

Lekeninvestituur

Het gevolg van deze kritiek

• Hij spijkert de 95 stellingen (kritiekpunten) op de deur van de kerk van Wittenberg in 1517
• Luther wordt in de ban gedaan door de paus, keizer Karel V verklaart hem vogelvrij
• Luther zoekt steun bij de Duitse keurvorsten tegen de paus en de keizer
• Er ontstaat een burgeroorlog tussen protestanten en katholieken
• Deze oorlog eindigt met de vrede van Augsburg, 1555

De Vrede van Augsburg, 1555

• Cuius regio, eius religio
• Van wie het land is, is ook de godsdienst
• De vorst bepaalt dus welke godsdienst wordt gehanteerd
• Maakt definitief een einde aan de geloofseenheid in het Heilige Roomse Rijk

Verschillen Lutheranisme - Calvinisme

	Lutheranisme	Calvinisme
Over het geloof	Sola fide (geen heiligen, relieken, beelden, volgt alleen de Bijbel)	Sola fide (geen heiligen, relieken, beelden, volgt alleen de Bijbel)
Over het bestuur	De vorst is de baas en moet worden gehoorzaamd	De mensen zijn de baas en mogen een niet-christelijke vorst afzetten
Aanhang	Duitse Rijk, Scandinavië	Frankrijk, de Nederlanden

Sleep de woorden naar de juiste plek

Aflaten

Beeldenstorm

Heiligenbeelden

eenvoudige kerk

kritiek

Johannes Calvijn

Paus

Katholieken

Protestanten

Oefenen

Wat?	Examenoverzicht oefenboek Blz. 6 - 2017 - deel I - vraag 6
Hoe?	Individueel
Hoe lang?	In overleg
En dan?	Klassikaal nabespreken

Oefenen

Wat?	Examenoverzicht oefenboek Blz. 7 en 8 - 2017 - deel II - vraag 6
Hoe?	Individueel
Hoe lang?	In overleg
En dan?	Klassikaal nabespreken

In 1506 tekende Giovanni Contarini een wereldkaart waarop voor het eerst het continent Amerika was afgebeeld. De kaart werd hierna gedrukt.
Leg uit dat de verspreiding van deze kaart bijdroeg aan het veranderende wereldbeeld van de renaissance

De Tachtigjarige Oorlog

Een tijdlijn van de (vroege) Nederlanden

• 1477: Nederlanden komen onder Habsburg gezag
• 1515: Karel V wordt heer van de Nederlanden, laat het werk doen door stadhouders en landvoogdes
• 1531: Karel V wil centraliseren en stelt 3 raden aan: Raad van State, Geheime Raad en de Raad van Financiën
• 1555: Karel V treed af en Filips II volgt hem op. Onvrede volgt...

Onvrede in de Nederlanden

Centralisatiepolitiek: de privileges en vrijheden zijn afgepakt

Vervolging van de protestanten (inquisitie, bloedraad)

Er wordt een smeekschrift ingediend bij landvoogdes Margaretha van Parma

• 'ce ne sont que des gueux
• het zijn maar geuzen...

Aanloop naar de opstand

1566: Hagenpreken door Calvinisten

• Als je geen eigen kerk mag hebben, dan maar in de open lucht
• De Beeldenstorm ontstaat

1567: Filips II is woest en stuurt Alva naar de Nederlanden voor vervolging protestanten

• Gevolg: veel Calvinisten vluchten en smeden plannen tegen de Spanjaarden

Pacificatie van Gent

November 1565

• Zowel katholieken als protestanten waren het Spaanse geweld zat

Calvinistisch Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht blijven bij het katholieke zuiden

• Eén geheel voor Spanje

Gemaakte afspraken:

• Gevangen opstandelingen krijgen amnestie
• Eigendommen terug bij rechtmatige eigenaars
• Spaanse troepen het land uit
• Willem van Oranje wordt erkend als leider
• Recht op gewetensvrijheid wordt vastgelegd

Spanje hoopte de Nederlanden bij elkaar te houden, maar de politieke situatie bleef instabiel. De vraag welk geloof er openlijk bedreven mocht worden, bleef spelen.

Zo waren er protesten in Amsterdam, de katholieke stad. Alteratie van Amsterdam: protestanten zetten geweldloos de gemeenteraad per boot de stad uit.

Jan van Nassau (broer van Willem) probeerde in Gelderland meer protestantste mannen binnen het bestuur te krijgen.

Toen de Staten-Generaal besloten om ook protestantse diensten toe te laten na katholieke diensten, ontbond Filips II het recht van de vergadering van deze Staten-Generaal.

Spaanse Furie

De opstand is in volle gang

1575: het grootste deel van Holland en Zeeland nog in handen van opstandelingen

• Amsterdam niet, zij waren katholiek

Holland en Zeeland hadden voldoende geld voor de manschappen

Bij Spanje lag dit anders

• Spanje in 1575 bankroet
• Problemen met betalen van eigen leger

Spanje had de overwinning kunnen halen...

De Spaanse soldaten weigerden dienst

In 1567 werd Antwerpen geplunderd

Ca. 7000 burgers werden gedood

Maar wat is het gevolg?

Unie van Atrecht

6 januari 1579

• Waalse gewesten: Artesië, Kamerijk, Henegouwen en Romaans-Vlaanderen
• Er wordt hier gebroken met de Opstand
  

Er wordt bestloten dat...

• Er geen buitenlandse troepen worden tpegestaan in de gewesten
• Katholicisme als enige geloof toegestaan is
• De privieleges van voor de Opstand worden hersteld
• Er trouw wordt gezworen aan Filips II

Unie van Utrecht

23 januari 1579

• Als antwoord op de Unie van Atrecht
• Gewesten: Brabant, Holland, Zeeland, Gelre en de Groningse Ommelanden

Afspraken:

• Ze sluiten géén vrede met Filips II
• Ze slaan de handen ineen voor een gemeenscappelijke verdediging (gezamelijke bestrijding Spanjaarden en het vormen van een gezamelijk leger)
• Geen vervolging omwille van het geloof
• De leden stonden, samen, maar ze bleven severein
• In Holland en Zeeland bleef de goddienstvrijheid bestaan, andere gewesten kregen vrijheid een eigen beleid te voeren

Plakkaat van Verlatinghe en een nieuwe Republiek

Vogelvrijverklaring Willem van Oranje

• Willem schrijft een ‘Apologie’- niet hij, maar de Spaanse koning heeft een eed gebroken en gedraagt zich als tiran

Op zoek naar een nieuwe leider

• Frans van Anjou; broer van de Franse koning – werd gewantrouwd vanwege katholiek geloof
• Niet alle gewesten wilden hem als leider
  

'Acte' van Verlatinghe - 28 juli 1581

• 1581: De gewesten verklaren hun onafhankelijkheid van Spanje -> er wordt gekozen voor zelfbestuur
• Regering in handen van Staten-Generaal
• Filips II wordt afgezet als heer van de Nederlanden vanwege tirannieke en onrechtvaardige daden tegen de bevolking
• Filips II werd niet langer erkend als vorst
• Willem van Oranje: leider van het verzet. Verheerlijkt na zijn dood in 1584

Een oorzaak van de opbloei van de noordelijke Nederlanden...

• De Val van Antwerpen: 1585
• 1576: Antwerpen had de Pacificatie van Gent ondertekend, wilde zich aansluiten bij Willem van Oranje (da's pech, in 1584 Willem weg)
• Antwerpen wordt bezet door de Spanjaarden -> Antwerpen bewapent zich
• De haven wordt afgesloten

Gevolgen Val van Antwerpen:

De noordelijke Nederlanden worden het rijkste stukje land van de wereld...

Even testen....

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden; welke uitleg past bij het begrip?

1. De naam die de zeven Nederlandse gewesten zichzelf in 1648 gaven nadat ze Filiips II hadden afgezet
2. De naam de de zeven Nederlandse gewesten zichzelf in 1588 gaven na het loskomen van Duitsland en afzetten Karen V
3. De naam die de zeven Nederlandse gewesten zichzelf gaven in 1688 nadat het Plakkaat van Verlatinghe was aangenomen
4. De naam die de Zeven Nederlandse gewesten zichzelf in 1588 gaven na losmaking van Spanje en geen koning meer hadden

Humanisme: welke uitleg past bij het begrip?

1. Maatschappelijke stroming waarbij het individu centraal staat
2. Een levensbeschouwing die het collectieve belang centraal stelt
3. Een levensbeschouwing die de goden boven de mens plaatst
4. Een levensbeschouwing die de menselijke waardigheid, de vrijheid en het individu centraal stelt

Welk begrip past hier het beste bij: "Een verdrag uit 1648 dat een einde maakte aan de 80-jarige oorlog tussen Spanje en de opstandelingen in de Republiek

1. Vrede van Delft
2. Vrede van Münster
3. Vrede van Augsburg
4. Vrede van Worms

Welk begrip past hier het beste bij: "Het model van het zonnestelsel waar de aarde het middelpunt is en andere hemellichamen eromheen draaien"

1. Geocentrisch wereldbeeld
2. Heliocentrisch wereldbeeld
3. Mechanisch wereldbeeld
4. Zonnig wereldbeeld

Welk begrip past hier het beste bij: "Plakkaat waarmee een aantal gewesten van de Nederlanden in 1581 zich onafhankelijk verklaarden en Filips II werd afgezet als hun heerser"

1. Plakkaat van Antwerpen
2. Plakkaat van Verlatinghe
3. Plakkaat van Amsterdam
4. Plakkaat van Versailles

Bij 'centralisatiepolitiek' hoort de volgende uitleg: "Het streven van vorsten om hun hele gebied vanuit meerdere plaatsen te regeren"

1. Juist
2. Onjuist

Welke uitleg past het best bij: "Vrede van Augsburg"

1. Wapenstilstand in de Tachtigjarige Oorlog tussen Spanje en de Nederlanden
2. Een verdrag uit 1648 dat een einde maakte aan de Tachtigjarige Oorlog
3. Vredesovereenkomst uit 1555 waarin werd bepaald dat de vorst het geloof van e onderdanen mocht bepalen
4. Verdrag uit 1579 tussen de noordelijke gewesten waarbij werd besloten samen tegen Spanje te strijden

Bij 'wetenschappelijk denken' past de uitleg: "Manier van denken waarbij nieuwe kennis voortkomt uit studie en onderzoek"

1. Juist
2. Onjuist