Cursus tijdvakken: Tijdvak 5 (Ontdekkers & Hervormers) + KA's

• Geschiedenis
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Tijdvak 5: Ontdekkers en Hervormers

KA's tijdvak 5

Kenmerkende aspecten:

• het begin van de Europese overzeese expansie
• het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling
• de hernieuwde interesse voor de klassieke oudheid
• de protestantse reformatie en de spliting van de christelijke kerk in Europa
• de Opstand in de Nederlanden en het ontstaan van ee onafhankelijke Nederlandse staat

De Renaissance

Wat is het?

• Betekenis: wedergeboorte
• Tijd: vanaf ca 1450 - ca 1600
• Een periode waarin men geinteresseerd raakt in de oude Grieken
• Een nieuwe nieuwschierigheid naar de wereld en de Oudheid
• ...maar ook in de mens

De mentaliteit:

Middeleeuwen:

- Memento mori

- "gedenk te sterven"

- veel bezig met het leven na de dood

De renaissance:

- Carpe diem

- "pluk de dag"

- men was bezig met het leven op aarde

Hernieuwde oriëntatie op de klassieke oudheid

• Sommige Noord-Italiaanse steden ontwikkelen zich tot zelfstandige stadsstaten, zoals in het oude Griekenland
• Wetenchappers aan Noord-Italiaanse universiteiten richten zich op de Griekse en Romeinse filosofen
• Humanisten proberen de wereld beter te begrijpen door bestuderen van oude teksten
• Latijn en Grieks worden talen op de universiteiten

In welk opzicht verschilt het denkbeeld van de mensen uit de renaissance met die uit de middeleeuwen?

De Reformatie

Maarten Luther

• * 1483, Eisleben - + 1546, Eisleben
• Theoloog (bestudeert het geloof)
• Katholicisme vs. protestanten
• De eerste echte protestant

Johannes Calvijn

• * 1509, Noyon - + 1564, Genéve
• De mens is een hulpeloos wezen tegenover de almachtige soevereiniteit van de vorst en God
• Predestinatieleer

Wat is predestinatieleer?

1. Dat er al bepaald is hoe je leven gaat lopen
2. Dat er van tevoren wordt bepaald of je de kerk in mag
3. Dat er van tevoren wordt bepaald of je naar de hemel gaat
4. Dat er van tevoren wordt bepaald of je een kerkelijke positie mag vervullen

Maarten Luther

Hij vond dat er veel misstanden waren binnen de katholieke kerk:

• Aflatenverkoop
• Te veel standbeelden
• Te kerk heeft te veel macht
• Lekenpriesters
• Te veel Latijn

Lekeninvestituur

Het gevolg van deze kritiek

• Hij spijkert de 95 stellingen (kritiekpunten) op de deur van de kerk van Wittenberg in 1517
• Luther wordt in de ban gedaan door de paus, keizer Karel V verklaart hem vogelvrij
• Luther zoekt steun bij de Duitse vorsten tegen de paus en de keizer
• Er ontstaat een burgeroorlog tussen protestanten en katholieken
• Deze oorlog eindigt met de vrede van Augsburg, 1555

De Vrede van Augsburg, 1555

• Cuius regio, eius religio
• Van wie het land is, is ook de godsdienst
• De vorst bepaalt dus welke godsdienst wordt gehanteerd
• Maakt definitief een einde aan de geloofseenheid in het Heilige Roomse Rijk

Verschillen Lutheranisme - Calvinisme

	Lutheranisme	Calvinisme
Over het geloof	Sola fide (geen heiligen, relieken, beelden, volgt alleen de Bijbel)	Sola fide (geen heiligen, relieken, beelden, volgt alleen de Bijbel)
Over het bestuur	De vorst is de baas en moet worden gehoorzaamd	De mensen zijn de baas en mogen een niet-christelijke vorst afzetten
Aanhang	Duitse Rijk, Scandinavië	Frankrijk, de Nederlanden

De Tachtigjarige Oorlog

Een tijdlijn van de (vroege) Nederlanden

• 1477: Nederlanden komen onder Habsburg gezag
• 1515: Karel V wordt heer van de Nederlanden, laat het werk doen door stadhouders en landvoogdes
• 1531: Karel V wil centraliseren en stelt 3 raden aan: Raad van State, Geheime Raad en de Raad van Financiën
• 1555: Karel V treed af en Filips II volgt hem op. Onvrede volgt...

Onvrede in de Nederlanden

Centralisatiepolitiek: de privileges en vrijheden zijn afgepakt

Vervolging van de protestanten (inquisitie, bloedraad)

Er wordt een smeekschrift ingediend bij landvoogdes Margaretha van Parma

• 'ce ne sont que des gueux
• het zijn maar geuzen...

Aanloop naar de opstand

1566: Hagenpreken door Calvinisten

• Als je geen eigen kerk mag hebben, dan maar in de open lucht
• De Beeldenstorm ontstaat

1567: Filips II is woest en stuurt Alva naar de Nederlanden voor vervolging protestanten

• Gevolg: veel Calvinisten vluchten en smeden plannen tegen de Spanjaarden

Spaanse Furie

De opstand is in volle gang

1575: het grootste deel van Holland en Zeeland nog in handen van opstandelingen

• Amsterdam niet, zij waren katholiek

Holland en Zeeland hadden voldoende geld voor de manschappen

Bij Spanje lag dit anders

• Spanje in 1575 bankroet
• Problemen met betalen van eigen leger

Spanje had de overwinning kunnen halen...

De Spaanse soldaten weigerden dienst

In 1567 werd Antwerpen geplunderd

Ca. 7000 burgers werden gedood

Maar wat is het gevolg?

Pacificatie van Gent

November 1565

• Zowel katholieken als protestanten waren het Spaanse geweld zat

Calvinistisch Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht blijven bij het katholieke zuiden

• Eén geheel voor Spanje

Gemaakte afspraken:

• Gevangen opstandelingen krijgen amnestie
• Eigendommen terug bij rechtmatige eigenaars
• Spaanse troepen het land uit
• Willem van Oranje wordt erkend als leider
• Recht op gewetensvrijheid wordt vastgelegd

Spanje hoopte de Nederlanden bij elkaar te houden, maar de politieke situatie bleef instabiel. De vraag welk geloof er openlijk bedreven mocht worden, bleef spelen.

Zo waren er protesten in Amsterdam, de katholieke stad. Alteratie van Amsterdam: protestanten zetten geweldloos de gemeenteraad per boot de stad uit.

Jan van Nassau (broer van Willem) probeerde in Gelderland meer protestantste mannen binnen het bestuur te krijgen.

Toen de Staten-Generaal besloten om ook protestantse diensten toe te laten na katholieke diensten, ontbond Filips II het recht van de vergadering van deze Staten-Generaal.

Unie van Atrecht

6 januari 1579

• Waalse gewesten: Artesië, Kamerijk, Henegouwen en Romaans-Vlaanderen
• Er wordt hier gebroken met de Opstand
  

Er wordt bestloten dat...

• Er geen buitenlandse troepen worden toegestaan in de gewesten
• Katholicisme als enige geloof toegestaan is
• De privieleges van voor de Opstand worden hersteld
• Er trouw wordt gezworen aan Filips II

Unie van Utrecht

23 januari 1579

• Als antwoord op de Unie van Atrecht
• Gewesten: Brabant, Holland, Zeeland, Gelre en de Groningse Ommelanden

Afspraken:

• Ze sluiten géén vrede met Filips II
• Ze slaan de handen ineen voor een gemeenscappelijke verdediging (gezamelijke bestrijding Spanjaarden en het vormen van een gezamelijk leger)
• Geen vervolging omwille van het geloof
• De leden stonden, samen, maar ze bleven severein
• In Holland en Zeeland bleef de goddienstvrijheid bestaan, andere gewesten kregen vrijheid een eigen beleid te voeren

Plakkaat van Verlatinghe en een nieuwe Republiek

Vogelvrijverklaring Willem van Oranje

• Willem schrijft een ‘Apologie’- niet hij, maar de Spaanse koning heeft een eed gebroken en gedraagt zich als tiran

Op zoek naar een nieuwe leider

• Frans van Anjou; broer van de Franse koning – werd gewantrouwd vanwege katholiek geloof
• Niet alle gewesten wilden hem als leider
  

Plakkaat van Verlatinghe

Wel werden de Staten-Generaal het eens over het afzetten van Filips II als hun vorst

• Willem van Oranje werd voorgesteld als graaf van Holland – republikeinen in Holland waren het hier niet mee eens
• Hele plan viel in het water; Willem van Oranje werd vermoord in 1584

Op zoek naar nieuwe bondgenootschappen:

• Frankrijk en Engeland durfden niet tegen Filips II op te komen
• De regering kwam in handen van Staten-Generaal
• De Staten-Generaal nemen in 1581 de beslissing om af te zien van een vorst en kiezen voor zelfbestuur

26 juli 1581!

Een oorzaak van de opbloei van de noordelijke Nederlanden...

• De Val van Antwerpen: 1585
• 1576: Antwerpen had de Pacificatie van Gent ondertekend, wilde zich aansluiten bij Willem van Oranje (da's pech, in 1584 Willem weg)
• Antwerpen wordt bezet door de Spanjaarden -> Antwerpen bewapent zich
• De haven wordt afgesloten

Gevolgen Val van Antwerpen:

De noordelijke Nederlanden worden het rijkste stukje land van de wereld...