HC deelcontext 2: De Verlichting

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

Van Absolutisme naar de Verlichting

1650-1789

 Wat is Verlichting? > 'Durf te denken' (Kant, 1724-1804)

• Komt voort uit de wetenschappelijke revolutie >  
• Kennis van klassieke inzichten +
• nieuwe inzichten door
• kennis op grond van zintuiglijke waarneming:
• empirisme
• Maar: in hoeverre zijn onze zintuigen te vertrouwen? >>>>

HC 2.1: De Verlichting (1650 -1789)

• Hoofdvraag: Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over de ideale samenleving?
• Kenmerkende aspecten:
• 23. Het streven van vorsten naar absolute macht
• 26. Wetenschappelijke revolutie
• 27. Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de   samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.
• 28. Voortbestaan van 'ancien régime' met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse, verlichte wijze vorm geven (verlicht absolutisme)

 Wat is Verlichting?  

• Naast empirisme ook:


• rationalisme = kennis op grond van logisch en verstandelijk redeneren
• Gevolg: het ontstaan van het 'Verlichte denken':
• - optimisme
• - vooruitgangsdenken
• - verstand en rede ipv traditie, bijgeloof en dogma's > 'durf te denken'
• allerlei zaken in de samenleving worden ter discussie gesteld o.a:

1. Geloof:

• mechanistisch wereldbeeld populair
• Baruch d'Espinoza (1632 - 1677):
• zoon gevluchte Joodse ouders (Portugal)
• 'God is in alles in de natuur'
• 'bijbel is een uitvinding van de fantasie'
• nadruk op vrijheid van meningsuiting en
• democratie (Ethica)

Voltaire (Francois-Marie Arouet)

1694 - 1778

• 'Ik zeg wat ik denk'
• Voor: constitutionele monarchie:
• de staat garandeert vrijheid en welvaart en
• religieuze tolerantie
• tegen: vooroordelen, orthodoxie en
• onwetendheid > anti-democratisch
• voorstander van mensenrechten en de rede


• deïst ('God is een horlogemaker')
• inspirator van Franse Revolutionairen

HC 2.1: De Verlichting (1650 -1789)

• Hoofdvraag: Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over de ideale samenleving?
• Kenmerkende aspecten:
• 23. Het streven van vorsten naar absolute macht
• 26. Wetenschappelijke revolutie
• 27. Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de   samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.
• 28. Voortbestaan van 'ancien régime' met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse, verlichte wijze vorm geven (verlicht absolutisme)

John Locke (1632-1704): 

• Mens is een 'tabula rasa' =
• een onbeschreven blad >
• gelijkheidsideaal
• Mens heeft natuurrechten:
• recht op bezit en bescherming >
• regering moet hiervoor garant staan in een: 
• 'sociaal contract', maar: 
  
• volk heeft 'recht op verzet'
  
• Bovendien: scheiding der machten:
• - uitvoerende macht (const. vorst)
• - wetgevende macht (parlement)

Montesquieu: Trias Politica

Log in op Lessonup en beargumenteer de volgende stelling:

Stelling: de 'trias politica' is in Nederland geheel overgenomen

HC 2.1: De Verlichting (1650 -1789)

• Hoofdvraag: Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over de ideale samenleving?
• Kenmerkende aspecten:
• 23. Het streven van vorsten naar absolute macht
• 26. Wetenschappelijke revolutie
• 27. Rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de   samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.
• 28. Voortbestaan van 'ancien régime' met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse, verlichte wijze vorm geven (verlicht absolutisme)

2. Kritiek op de ordening in de samenleving

• Verlichte denkers tegen de standenmaatschappij:
• ipv erfelijke rechten en religieuze ideeën: natuurrechten o.a
• recht op vrijheid, leven en bezit
• 'Droit Divin' werd verworpen
  
• pas eind 18e eeuw idee van universele vrijheid / volledige gelijkheid >
• minder gericht op de ratio,
• meer vanuit het gevoel > romantiek >
• Rousseau

Rousseau (1712-1778): 

• 'permanente volkssoevereiniteit':
  
• 'de regering is de uitvoerder van de gezamenlijke wil van de burgers' >
  
• inspirator Franse Revolutie
  
• 'Edele wilde' >
• grondlegger Romantiek:
• gevoel ipv ratio

Verspreiding van de idealen van de Verlichting:

• 'salons' en koffiehuizen
• 'encyclopédie'
• briefwisselingen en boeken 
• Natuurkundige genootschappen
• 'Maatschappij tot het Nut van iedereen' (NL)
• Tijdschriften

Verlicht absolutisme:

I. Frederik II de Grote van Pruisen

• poging van vorsten om:
• absolutisme te continuëren en:
• verlicht denken te implementeren.
• o.a. Frederik II de Grote van Pruisen (1712/1740 - 1786):
• - 'eerste dienaar van de staat'
• - Voltaire aan het hof 
• - afschaffen lijfstraffen
• - verbeteren onderwijs
• - introductie aardappel
• - droogleggen moerassen
• - godsdienstige verdraagzaamheid 
• 'Niets door het volk, alles voor het volk'
• wel bleef lijfeigenschap bestaan

II. Keizer Josef II van Oostenrijk

(1741/1765 - 1790)

• broer van Marie-Antoinette
• streefde naar centralisatie maar:
• lijfeigenschap afgeschaft
• kerk ondergeschikt gemaakt aan de staat o.a:
• seminaries opgegaan in staatsscholen
• bedevaartsplaatsen gesloten
• aantal feestdagen teruggebracht > bijnaam:
• 'keizer-koster'
• godsdienstvrijheid (1781)
• burgerlijk huwelijk ingevoerd
• aantal kermissen beperkt
• rechtspraak hervormd (1787)

III. Catharina de Grote van Rusland

(1729/1762 - 1796)

• Duitse prinses, gehuwd met Peter III (incapabel)
• intellectueel (Voltaire: de ster van het noorden'))
• door een staatsgreep aan de macht 
• begin Russische 'Gouden Eeuw':
• successen tegen Zweden en Osmanen (Krim!)
• Trias Politica ingevoerd
• onderwijs bevorderd, Smolny-instituut
• vaccinatie tegen pokken
• toch: lijfeigenschap bleef en geen kritiek mogelijk
• Franse Revolutie was een schok  >
• vrijheid van meningsuiting ingetrokken

documentaire over hoe Catharina de weg naar de troon vond.

Verspreiding idealen van de Verlichting, belangrijk:

• Opkomst tijdschriften (spectators)
• Koffiehuizen
• Salons
• Verenigingen zoals:
• - natuurkundige genootschappen
• - Maatschappij tot Nut van 't Algemeen
• Reacties regeringen: censuur
• weinig efeectief door:
• - briefwisselingen
• - persvrijheid in Republiek, bevorderd door: 
• grotere tolerantie en:
• afwezigheid central gezag