Taalklanken/ Fonologie

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Foniek

sonant, consonant

In de taalkunde wordt een klinker een sonant genoemd (sonant komt van het Latijnse sonans, wat klinken betekent). Een medeklinker is een consonant (‘con’ betekent ‘met’ dus

letterlijk de letter die met de klinker mee komt).

Foniek = klankenleer

Fonetiek =internationaal        Fonologie=taalgebonden

Wat gebeurt er als je een klinker uitspreekt?

1. De lucht gaat ongehinderd door de keelholte, mond/neusholte.
2. De lucht wordt gehinderd in de keelholte, mond/neusholte.

Het beschrijven van klinkers

Klinkers worden meestal beschreven aan de hand van drie kenmerken:

• Hoe hoog of laag is de tong?
  
• Ligt de tong meer voor of meer achter in de mond?
  
• Zijn de lippen gerond of gespreid?
  

De stippellijn geeft de ronding aan: links staan de geronde, rechts de
ongeronde klinkers. De voorklinkers heten ook wel palatale vocalen, de
andere velare.

Het beschrijven van medeklinkers

Bij medeklinkers is er sprake van een “versperring”van de luchtstroom.

Fonetici gebruiken drie kenmerken om medeklinkers van elkaar te onderscheiden:

• Plaats van articulatie: Waar wordt de versperring gemaakt?
  
• Manier van articulatie: Hoe wordt de versperring gemaakt?
  
• Stemhebbendheid: Trillen de stembanden bij het maken van de klank?
  

Plaats van articulatie

• Bilabialen worden met beide lippen gemaakt.
  
• Labiodentalen worden met de onderlip tegen de voortanden gemaakt.
  
• Alveolairen worden met de tong tegen de tandkas gemaakt.
  
• Palatalen worden met de tong tegen het harde verhemelte gemaakt.
  
• Velairen worden met de tong tegen het zachte verhemelte gemaakt.
  
• Uvulaire klanken worden met de tong tegen de huig gemaakt.
  
• Glottale klanken worden met de stembanden gemaakt.
  

Manier van articulatie

Bij plofklanken of plosieven wordt de lucht even volledig versperd, en dan losgelaten.

Bij wrijfklanken of fricatieven wordt de lucht door een nauwe opening geperst.

Bij nasale klanken wordt de luchtstroom volledig versperd in de mond, maar ontsnapt lucht door de neus.

Bij trilklanken wordt een articulator aan het trillen gebracht door de luchtstroom.

Bij laterale klanken ontsnapt lucht langs de zijkanten van de tong.

Bij glijklanken (ook halfklinkers of approximanten) is de versperring zeer gering.

Stemhebbendheid

Klanken die alleen verschillen in stemhebbendheid zijn bijvoorbeeld de eerste klanken van:

pot (stemloos) versus bot (stemhebbend)

Tom (stemloos) versus dom (stemhebbend)

Soep (stemloos) versus zoek (stemhebbend)

Het beschrijven van medeklinkers

Bij medeklinkers is er sprake van een “versperring”van de luchtstroom.

Fonetici gebruiken drie kenmerken om medeklinkers van elkaar te onderscheiden:

Plaats van articulatie: Waar wordt de versperring gemaakt?

Manier van articulatie: Hoe wordt de versperring gemaakt?

Stemhebbendheid: Trillen de stembanden bij het maken van de klank?

Plaats van articlatie: quiz

worden met beide lippen gemaakt.

1. Uvulaire
2. Bilabialen
3. Velairen
4. Labiodentalen

klanken worden met de tong tegen de huig gemaakt.

1. Glottale
2. Palatalen
3. Alveolairen
4. Uvulaire

klanken worden met de stembanden gemaakt.

1. Glottale
2. Uvulaire
3. Bilabialen
4. Velairen

worden met de tong tegen het zachte verhemelte gemaakt.

1. Glottale
2. Uvulaire
3. Velairen
4. Alveolairen

worden met de tong tegen het harde verhemelte gemaakt.

1. Alveolairen
2. Labiodentalen
3. Palatalen
4. Bilabialen

worden met de tong tegen de tandkas gemaakt.

1. Alveolairen
2. Labiodentalen
3. Bilabialen
4. Glottale

worden met de onderlip tegen de voortanden gemaakt.

1. Velairen
2. Labiodentalen
3. Uvulaire
4. Bilabialen

Manier van articulatie

Er ontsnapt lucht langs de zijkanten van de tong.

1. plofklanken of plosieven
2. nasale klanken
3. laterale klanken
4. rijfklanken of fricatieven

Een articulator wordt aan het trillen gebracht door de luchtstroom.

1. trilklanken
2. rijfklanken of fricatieven
3. glijklanken
4. plofklanken of plosieven

De luchtstroom wordt volledig versperd in de mond, maar er ontsnapt lucht door de neus.

1. glijklanken
2. laterale klanken
3. rijfklanken of fricatieven
4. nasale klanken

De lucht wordt door een nauwe opening geperst.

1. glijklanken
2. rijfklanken of fricatieven
3. plofklanken of plosieven
4. trilklanken

De lucht wordt even volledig versperd, en dan losgelaten.

1. plofklanken of plosieven
2. glijklanken
3. nasale klanken
4. laterale klanken

Assimilatie

Wat is assimilatie?

De klanken oefenen invloed op elkaar uit; twee op elkaar volgende occlusieven en
spiranten zijn bij natuurlijke uitspraak beide stemloos of beide stemhebbend.

Daarbij worden onderscheiden de inwendige assimilatie - de verandering
in een woord - en de uitwendige assimilatie of sandhi, de veranderingen van naast
elkaar staande woorden door wederzijdse aanpassing.

Een
klank kan de stemkwaliteit en zelfs de articulatieplaats van een naburige klank
overnemen. Men noemt zo'n wijziging onder invloed van een andere klank
assimilatie. 

a. Assimilatie van stem (akoestische assimilatie).

1. Stemloze explosief + stemhebbende spirant: opvarenden [opfa:rəndə]; kopzorgen
[kɔpsɔrγə]; op gelei [opʃəlɛi]; opgeven [opxe.və]; uitvinden [Λütfιndə]; dat zie ik [dαt218

si(j)ιk; je moet je niet generen ([...nit ʃəne:rə]; uitgave [Λütxa.və]; dijkvoet [dɛikfut];
dikzak [dιksαk]; dat zijn ook genieën [o.k ʃəni(j)ə]; ik ga [ιk xa.].

De explosief overheerst.

2. Stemloze spirant + stemhebbende explosief: afbinden [αvbιndə]; snuifdoos
[snΛüvdo:s]; 't was best [twαzbɛst]; neusdoek [nö.zduk]; huiswerk [hΛüzwɛrk];
dagwerk [dαγwɛrk]. De explosief overheerst.

opmerking. Korte, dikwijls zwak beklemtoonde woorden als de, deze, die, dat, dan,
daar, dus worden wel verscherpt: Dat die man zo dom is [dαti...]; wat is dat [wαtιstαt];
wat dan nog [wαtαnɔx].

3. Stemloze explosief + stemhebbende explosief: opbod [òbɔt]; opdoen [òbdun];
uitdoen [Λüdun]; bakboord [bαgbo:rt]; ik ben [ιgbɛn]; het hek draait [thɛgdra.it].
De stemhebbende overheerst.

4. Stemloze spirant + stemhebbende spirant: afvegen [afe.γə]; afzien [afsin]; Jaap of
George [... ɔfʃɔrʒə]; leef gelukkig] [le.fxəlΛkəx]; 't is verloren [tιsfərlo:rə]; waszak
[wαsαk]; 't was geˆnant [twαʃɛ:nαnt]; het asvat [ətαsfαt].
De stemloze overweegt.

5. Staat een stemloze spirant vóór een klinker of vóór een m, n, l of r, dan wordt hij
stemhebbend: lees eens [le.zəs]; ik lag ook [ιklαγo.k]; lees maar [le.zma:r]; wees niet
dom [we.znidòm]; oog om oog [o.γòmo.x]; losraken [lɔzra.kə]. In het Limburgs
gedraagt de stemloze explosief zich overeenkomstig: de trap op [dətrαbòp]

b. Assimilatie van plaats

Een nasaal krijgt de articulatieplaats van de volgende consonant

inmaken [ιma.kə],
inpakken [ιmpαkə], inboeten [ιmbutə], onbepaald [òmbəpa.lt], ingang [ιŋγαŋ], inkopen
[ιŋko.pə], kun je [kΛñə], aan je dokter [a.ñədɔktər], toen ging het [tuŋγιŋət]

Met syncope bedoelen we het uitvallen van klanken in het midden van het woord.

Zo
spreekt men de t gewoonlijk niet uit in: postbode [pɔzbo.də], kostschool [kɔsxol.l],
hoofdstad [ho.fstαt], achtste [αxstə], lichtste [lιxstə]; kerstdag [kɛrsdαx] of [kerzdαx];
kastje [kαʃə], nestje [nɛʃə], nachtje [nαxjə], lichtje [lιxjə], hoofdje [ho.fjə]

Voortschrijdende of progressieve en
terugwerkende of regressieve assimilatie.

Al naar gelang de assimilatie een gevolg is van de invloed van een voorafgaande klank of van een volgende, onderscheiden we voortschrijdende of progressieve en terugwerkende of regressieve assimilatie