4H - Literatuurgeschiedenis Middeleeuwen

• Nederlands
• Middelbare school
• vmbo t, mavo, havo, vwo
• Leerjaar 4

Literatuurgeschiedenis

- 

Literatuurgeschiedenis

De literatuurgeschiedenis is opgedeeld in literaire periodes die je voor een deel kent van het vak geschiedenis. Vandaag kijken we naar de literatuurgeschiedenis van de middeleeuwen. 

Waarom moet ik dat allemaal weten?

• Het is onderdeel van de Nederlandse cultuur.
• Veel teksten, films, bekende citaten etc. verwijzen naar de oude Nederlandse teksten.
• We kunnen lezen dat wat mensen 500 of 1000 jaar geleden bezighield (in literatuur) soms verschilt van onze tijd, maar dat veel ook niet is veranderd! 

Middeleeuwen

De literatuurgeschiedenis van Nederland begint in de middeleeuwen. Voor die tijd zijn er geen overgeleverde teksten uit het Nederlands.

Literatuur in de middeleeuwen

Uit de vroege middeleeuwen is geen Nederlandse literatuur overgebleven. Dat komt doordat in die tijd verhalen niet werden opgeschreven, ze werden alleen verteld. We noemen dat orale literatuur. Pas in de hoge middeleeuwen begint men heel af en toe verhalen op te schrijven op perkament, zodat wij ze nog steeds kunnen lezen. 

Welkom in de middeleeuwen!

-  De middeleeuwen duurden van ongeveer de 5e tot de 15e eeuw.

- In deze periode was de kerk een belangrijke macht en de samenleving was feodaal (leenstelsel).

- De ridderidealen en sociale hierarchie speelden een grote rol.

- In de literatuur zie je vaak dieren die menselijke eigenschappen hebben, een techniek die ook in Reinaert de Vos wordt gebruikt.

Het feodalisme

Het feodalisme (of feodaal systeem) was het sociale, economische en politieke systeem dat in de middeleeuwen in grote delen van Europa voorkwam. 

Leenstelsel: De koning of andere hoge heerser (bijvoorbeeld een hertog of graaf) gaf land (een leen) aan een edelman of ridder in ruil voor militaire dienst of andere verplichtingen. Deze edelman of ridder noem je een leenman.

Afhankelijkheid: Boeren, die op het land werkten, waren vaak horigen (afhankelijke boeren), die hun werk in ruil voor bescherming en een stuk land voor hun eigen gebruik verrichtten.

Hiërarchie: Het feodale systeem had een strikte hiërarchie, van de koning bovenaan, gevolgd door de adel (leenheren en ridders), en de boeren onderaan, die het land bewerkten.

Kenmerken feodalisme:

- Leenstelsel: De koning of andere hoge heerser (bijvoorbeeld een hertog of graaf) gaf land (een leen) aan een edelman of ridder in ruil voor militaire dienst of andere verplichtingen. Deze edelman of ridder noem je een leenman.

- Afhankelijkheid: Boeren, die op het land werkten, waren vaak horigen (afhankelijke boeren), die hun werk in ruil voor bescherming en een stuk land voor hun eigen gebruik verrichtten.

- Hiërarchie: Het feodale systeem had een strikte hiërarchie, van de koning bovenaan, gevolgd door de adel (leenheren en ridders), en de boeren onderaan, die het land bewerkten.

Het leven in de middeleeuwen

De tweede belangrijke stand was de adel. De adel had de wereldlijke macht verdeeld via het feodale stelsel ook wel het leenstelsel genoemd. Daarbij leent de koning (leenheer) zijn grond aan de leenmannen.

De leenheer verdeelt zijn grond in kleinere gebieden en leent  die uit aan zijn leenmannen (vazallen). In ruil voor het gebruik van de grond helpen de leenmannen hun leenheer als er gevochten moet worden. Essentieel is de onvoorwaardelijke trouw tussen leenman en leenheer.

De leenmannen kunnen de hun toebedeelde grond weer opdelen in kleinere gebieden en die weer uitlenen aan onderleenmannen (ondervazallen).  Ook hier geldt dat onvoorwaardelijke trouw essentieel is en dat de onderleenmannen hun leenheer helpen als er gevochten moet worden.

Ridderidealen

Ridderidealen verwijzen naar de waarden, normen en gedragingen die van ridders in de middeleeuwen werden verwacht. Ridders waren vaak onderdeel van de adel en hadden een belangrijke rol als militaire dienaren van de koning of andere heersers.

Kenmerken van de ridderidealen:

Eer: Ridders moesten hun eer hooghouden, wat betekende dat ze loyaal moesten zijn aan hun heer (de koning of leenheer) en dat ze zich aan de ridderlijke code moesten houden.

Dapperheid: Ridders moesten moedig zijn, vooral in de strijd. Ze stonden bekend om hun gevechtsvaardigheden en het beschermen van zwakkeren.

Kenmerken ridderidealen

Wederzijds respect: Ridders moesten respect tonen voor andere ridders en hun tegenstanders, zelfs in oorlog.

Bescherming van zwakken: Het beschermen van vrouwen, kinderen en onschuldige mensen was een belangrijk ideaal. Dit komt ook naar voren in de "kasteeldame" en de romantische ridderverhalen.

Het leven in de middeleeuwen

De middeleeuwse cultuur is theocentrisch. God en alles wat met godsdienst (Rooms-Katholiek) te maken heeft staan centraal. Het leven na de dood is belangrijker dan het leven zelf. Een bekende spreuk is memento mori: gedenk te sterven. Probeer om in de hemel te komen.

De priesters en de monniken (de geestelijkheid) hebben daarom het meeste te vertellen. Zij zijn de belangrijkste stand.

Kenmerken van middeleeuwse literatuur

-Religie en Moraal:

- De meeste middeleeuwse literatuur had een religieuze ondertoon, aangezien de kerk en religie een centrale rol speelden in het dagelijks leven. Veel teksten hadden een moraal of les die te maken had met de juiste manier van leven volgens het christendom.

- Bijbelse verhalen en hagiografieën (levens van heiligen) waren veelvoorkomende genres. Literatuur diende vaak als moreel onderwijs voor het volk.

Dierenepos

- Een ander kenmerk van middeleeuwse literatuur was het gebruik van dieren als personages. Dierenepos, zoals "Reinaert de Vos", was populair. In deze verhalen vertoonden de dieren menselijke eigenschappen, wat het mogelijk maakte om maatschappelijke kritiek te leveren op een humoristische of verborgen manier.

- In "Reinaert de Vos" bijvoorbeeld, wordt de vos gebruikt als symbool voor sluwheid en bedrog, terwijl de andere dieren verschillende menselijke deugden of gebreken vertegenwoordigen.

Ridderromans

- Veel middeleeuwse literatuur draaide om de ridderlijke cultuur: helden die strijd voeren, eer en loyaliteit hoog in het vaandel hadden staan. 

- In deze verhalen ging het vaak om avonturen, romantiek, en het zoeken naar morele perfectie (bijvoorbeeld door ridders te laten falen of slagen op basis van hun morele keuzes).-

Sprookjes

De middeleeuwse literatuur was vaak ook sterk verbonden met volksverhalen en sprookjes, die mondeling werden overgeleverd. Deze verhalen gaven uitdrukking aan de culturele normen en waarden van die tijd, en bevatten vaak een les of moraal.

Reineart de Vos

"Reinaert de Vos" is in zekere zin een satirisch epos, een mengvorm van satire en dierenepos, met een held die allesbehalve een nobele ridder is.

Samen lezen blz. 186

Aan de slag!

Maak oefening 1 t/m 9 vanaf blz. 176.