Tariedende les - skiednis

• Geschiedenis
• Basisschool
• Groep 5-8

Eise Eisinga en de Verlichting

Verlichting

Verlichting

Aan het einde van de les:

• weet je wat de Verlichting is.
• weet je wie Eise Eisinga was en waarom hij een verlichte denker is.
• weet je wat patriotten zijn.
• ben je goed voorbereid op je bezoek aan het Planetarium.

Lesdoelen

de Verlichting

De Verlichting is een periode in de geschiedenis (1685-1815). 

In deze periode zijn er steeds meer verlichte denkers. 

de Verlichting

Ze vinden dat iedereen zelf mag nadenken en niet zomaar moet geloven wat de koning en de kerk vertellen (zoals tot dan toe eigenlijk altijd werd gedaan). 

Iedereen heeft recht op een eigen mening.  

Verlichte denkers geloven dat je de wereld kan begrijpen door je verstand te gebruiken. 

de Verlichting

Om een eigen mening te vormen over iets, moet je er natuurlijk wel wat vanaf weten. Daarom vinden verlichtingsdenkers het heel belangrijk dat iedereen toegang heeft tot kennis. 

 Tot slot vinden verlichtingsdenkers dat de koning en de stadhouders teveel macht hebben. Burgers moeten meer te zeggen hebben.

Vroeger konden alleen kinderen van rijke mensen naar school. Verlichte denkers vinden dat iedereen recht heeft op kennis en dat iedereen dus ook naar school moet kunnen. Ook kinderen van arme mensen.

In welke tijd bouwde Eise zijn planetarium?

1. (1500-1600) tijd van ontdekkers en hervormers
2. (1600-1700) tijd van regenten en vorsten
3. (1700-1800) tijd van pruiken en revoluties
4. (1800-1900) tijd van burgers en stoommachines

Eise Eisinga

Eise Eisinga is een echte Verlichtingsdenker. Hij wordt in 1744 geboren in Dronrijp.

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise had een beroep dat nu niet meer bestaat. Je ziet het hiernaast. Wat denk je dat hij deed?

Tip

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise was wolkammer. Als je vader wolkammer was kon je tot je 12e naar school. Daarna moest je het vak van je vader leren. Zo ging dat ook bij Eise. 

Een wolkammer kreeg de wol van de schapen binnen en waste, kamde en verfde de wol. Daarna konden mensen het spinnen en de draden gebruiken om er kleding van te maken. 

Wie was Eise Eisinga?

Maar Eise was heel slim en zijn ouders wisten dat. Dus mocht hij één keer per week naar Franeker lopen om daar les te krijgen in wiskunde en sterrenkunde. 

Vraag

Hoe lang zou het ongeveer duren om van Dronrijp naar Franeker te lopen?

Antwoord

Bijna anderhalf uur!

Wie was Eise Eisinga?

Eise maakte een heleboel aantekeningen tijdens zijn lessen. 

Hier zie je wiskunde-aantekeningen. Eise moest een heleboel sommetjes maken.

Teken jij weleens een lachend gezichtje in de zon? Dat deed Eise ook! Kijk maar naar de aantekeningen van zijn lessen sterrenkunde.

Wie was Eise Eisinga?

Omdat de vader van Eise 'maar' wolkammer is, kan Eise niet studeren aan de universiteit.  

Wolkammers kamden niet alleen wol, maar verfden dit ook. Hier zie je een brief van Eise waarin hij wol in verschillende kleuren meestuurt voor een wedstrijd. Hij wint er zelfs een prijs mee!

In 1786 trouwt Eise en samen met zijn vrouw Pietje verhuist hij naar Franeker, waar hij zijn eigen wolkammerij begint.

Verlichte denkers vinden het prima dat Eise niet naar de universiteit kan.

1. WAAR
2. NIET WAAR

Het planetarium

Eise kan dan wel geen sterrenkunde studeren, toch is hij er in zijn vrije tijd veel mee bezig. Hij doet superingewikkelde berekeningen. Zo kan hij precies voorspellen wanneer de planeten op welke plek aan de hemel staan.

Het planetarium

Maar elke keer die berekeningen maken is heel veel werk. Kan dat niet makkelijker...?

In 1774 bedenkt Eise dat hij een planetarium gaat bouwen. Gewoon in zijn eigen woonkamer.

Wat is een planetarium?

1. Een nagebouwd model van de aarde
2. Een nagebouwd model van de zon en de planeten.
3. Een soort klok waarop je de stand van de maan kunt zien.
4. Een soort kalender waarop je kunt zien welke dag het is.

Het planetarium

Een planetarium is een nagebouwd model van de zon en de planeten en wordt gebruikt om uit te leggen hoe deze ten opzichte van elkaar bewegen.

Een Planetarium zag er vroeger vaak zo uit. In het midden zie je de zon, met op verschillende afstanden de planeten eromheen. Eise maakte naast het planetarium op deze foto nog een planetarium, maar dan eentje in zijn plafond!

Het planetarium

Het planetarium van Eise is heel bijzonder. De planeten in het planetarium draaien namelijk net zo snel (of langzaam) om de zon als in het echt. Eén kleine klok zorgt er samen met acht gewichten voor dat alles kan bewegen. 

Het planetarium

 Dat ziet er ongeveer zo uit:

de Verlichting

Dat Eise een planetarium bouwt komt goed uit, want niet iedereen begrijpt de bewegingen van planeten zo goed als hij. Dat blijkt wel als er in 1774 iets bijzonders wordt voorspeld: vier planeten komen samen met de maan op één rij aan de hemel te staan.

Hier zie je de voorspelde samenstand. Klik op de afbeelding om hem groter te maken.

de Verlichting

Een dominee in Friesland denkt dat deze samenstand van planeten het einde van de wereld betekent. Hij voorspelt een botsing van planeten waarbij de aarde uit haar baan wordt geslingerd en verbrandt in de zon... 

De Verlichting

Eise weet beter. Vanaf de aarde lijkt het misschien of de planeten dichtbij elkaar staan, maar in het echt staan ze superver van elkaar. Iedere planeet draait in een eigen baan om de zon. Een botsing zou dus echt niet gebeuren. In zijn Planetarium kan iedereen dat gelijk zien.

Het planetarium

Het planetarium van Eise is zo bijzonder dat het gelijk beroemd wordt zodra het af is. Er komen allemaal mensen kijken. Door naar het plafond van de woonkamer van Eise te kijken leren ze hoe het zonnestelsel werkt.

Je ziet hier het leitje (een soort ouderwets wisbordje) waar Eise al zijn ingewikkelde berekeningen op maakte. Je kunt deze bekijken in het Planetarium!

Patriotten

Eise hield zich niet alleen bezig met de wolkammerij en het Planetarium maar ook met politiek. Eise is een patriot. 

Patriotten vonden dat de stadhouder Willem V teveel macht had. Hij besloot over van alles in de Rebubliek. Volgens patriotten moesten de burgers hier ook iets over kunnen zeggen.

Patriotten

Helaas loopt het niet goed af voor de patriotten. In 1787 laat de stadhouder alle patriotten oppakken. Eise vlucht daarom naar Duitsland. Uiteindelijk belandt hij een aantal jaar later alsnog in de gevangenis en mag daarna als straf een hele tijd Friesland niet in. 

Patriotten vluchten (soms met hun hele gezin) de stad Franeker uit.

Patriotten

Eise kan dus ook niet naar het Planetarium. Gelukkig past zijn familie er goed op. Wanneer Eise weer in Friesland komt, werkt het Planetarium nog steeds.

Eise Eisinga

Als Eise weer terug is in zijn Planetarium krijgt hij zelfs een heel bijzondere bezoeker: Koning Willem I komt langs!

Eise heeft vanaf begin van zijn Planetarium een gastenboek bijgehouden, waarin mensen hun naam konden zetten als ze langs waren geweest. Ook Koning Willem I heeft het gastenboek getekend. Helaas is zijn handtekening gestolen uit het gastenboek.

Eise Eisinga

In 1828 sterft Eise op 84-jarige leeftijd. 

.

Waarom is Eise een echte verlichtingsdenker?

Hint

Verlichtingsdenkers:

- vinden kennis voor iedereen heel belangrijk.

- vinden dat iedereen recht heeft op een eigen mening.

- vinden het belangrijk dat iedereen zelf nadenkt.

- vinden dat de koning teveel macht heeft en willen dat burgers meer inspraak krijgen.

.

Wat zou jij nog over Eise Eisinga of het Planetarium willen weten?

Tot snel!