Weergave van gedachten en gesprekken

• Nederlands
• HBO
• Studiejaar 1

Weergave van

gedachten en gesprekken

Drie soorten weergaven van gedachten en gesprekken

• Vertellerstekst
  (indirecte reden)
• Persoonstekst
  (directe innerlijke monoloog/directe reden)
• Mengvorm van vertellerstekst en persoonstekst 
  Erlebte Rede of vrije indirecte rede 
  (indirecte innerlijke monoloog)

Betekenis en kenmerken vertellerstekst

(indirecte rede)

• De verteller verwoordt de gedachten/gesprekken van het personage.
  Woorden/taal geuit door de verteller (de verteller is aan het woord).
   
  KENMERKEN 

• De persoon blijft gehandhaafd (derde persoon blijft derde persoon).
• Werkwoordstijd blijft gehandhaafd (o.v.t. blijft o.v.t.)
• Gedachten/gesproken tekst van het personage heeft bijzinsvolgorde.
• Bijzinnen (inquit: plus voegwoord)
  
  Het schoot door haar hoofd hoe fijn het was om haar studiegenoot weer te zien.

Betekenis en kenmerken persoonstekst

(directe innerlijke monoloog/directe rede)

• De verteller citeert de gedachten/gesprekken van het personage.
  Woorden geuit door een personage. Het personage is 'aan het woord'.
  
   KENMERKEN 

• De persoon verandert naar eerste persoon.
• Werkwoordstijd verandert naar tegenwoordige tijd (n.b. in verhalen die in o.t.t. wordt verteld blijft o.t.t. gehandhaafd).
• Gedachten/gesproken tekst van het personage heeft hoofdzinsvolgorde.
• Hoofdzinnen (inquitformule) 
• Typografische signalen.
   
• ‘Wat vind ik het onwijs gaaf om deze toffe gast weer te zien!!’ 

Manieren van de verteller om 

bij te dragen aan de opbouw van een personage

• Beschrijving geven van uiterlijk of innerlijk
• Dosis commentaar in zijn beschrijving stoppen
• Naamgeving (speaking names: karakteriserende namen)
• Andere personages een personage laten beschrijven
• De daden van het personage of juist het gebrek eraan
• Weergave van het innerlijk van de personages
• Weergave van wat de personages zeggen en doen

Betekenis en kenmerken erlebte Rede

(indirecte innerlijke monoloog)

• De verteller gebruikt een mengvorm van vertellerstekst en persoonstekst. De auteur geeft de woorden of gedachten van een personage weer zonder een inleidende zin (als ‘hij zei...’) en in de woordvolgorde van de directe rede, maar in de derde persoon en vaak in een verleden tijd. 
  
  Hij zou haar maar niet meer schrijven. Eigenlijk had hij er gewoon genoeg van. Het was onwijs gaaf om deze toffe gast weer te zien.  
  
  KENMERKEN 

• De persoon blijft gehandhaaft (derde persoon blijft derde persoon enkelvoud).
• Werkwoordstijd blijft gehandhaaft (meestal o.v.t. die o.v.t. blijft).
• Gedachten/gesproken tekst van het personage heeft hoofdzinsvolgorde.
• Weergave van het innerlijk van een personage 
  * zonder aanhalingstekens
  * zonder expliciet te benoemen dat het iets is wat het personage denkt
  * zonder een persoonswissel te presenteren. 
• Het is niet duidelijk wie focaliseert (vertellende ik of belevende ik).   

Signalen erlebte Rede

• Spreektaalelementen ('nou nou', 'gaaf', 'tof')
• Onmogelijke combinatie van bijwoord van tijd en van de o.v.t.
  Over een uur nam zij de bus.
• Gnomisch (tijdloos) praeteritum 
  Zoals het klokje thuis tikte, tikte het toch nergens.
  Wie wat bewaarde die had wat.

Functie en mogelijkheden van de erlebte Rede

• De overgang naar het innerlijk van personages vrijwel ongemerkt laten plaatsvinden.
• De verteller kan de lezer subtiel (onopvallend) manipuleren (subtiele kleuring aan de gedachteweergave). Er is een verbinding is tussen de persoonstekst en de vertellerstekst.

Definitie meervoudige vertelsituatie

Er treden in de tekst meerdere vertellers op.

Definitie vertellerscommentaar

Vertellerstekst die meer is dan een beschrijving of samenvatting (bijvoorbeeld een mening, oordeel of algemeen geldende waarheid).

De scheidslijn tussen commentaar en beschrijving is niet altijd duidelijk.  

Definitie en kenmerken 

iteratieve of exemplarische vertelwijze 

• Een éénmalige presentatie van gebeurtenissen die zich herhaaldelijk of altijd voordoen.
• Kan zowel met een diffuse als gemarkeerde weergave van het tijdsverloop gepaard gaan.
• Kenmerken zijn onbepaalde bijwoorden ('soms', 'altijd', 'dan', 'zo'n middag').
  
  We stonden uren na schooltijd op de hoek van het schoolplein, op andere dagen waren we thuis.
  Er hing altijd een leegte om haar heen. 

Definitie
gnomisch (tijdloos) praeteritum

Bepaalde ‘waarheden’ zijn in werkelijkheid niet aan tijd gebonden en staan daarom normaal gesproken in de praesens (o.t.t.). Sommige zinnen zoals ‘elke dag gaat de zon op’ kun je echter moeilijk in de verleden tijd zeggen. In zulke gevallen is er sprake van een tijdloos praesens. 

In verhalende teksten echter is het mogelijk dat zulke algemene waarheden een verleden tijd krijgen (een ‘episch praeteritum). In plaats van een tijdloos praesens hebben we dan dus een ‘tijdloos praeteritum’.
Deze bijzondere vorm is vaak een indicatie voor de ‘erlebte Rede’. 

Definitie objectief vertellen

Als de vertellende instantie enkel registreert, zonder inzicht te geven in de innerlijke wereld van één of meerdere personages. 

Definitie bewustzijnsroman

Een roman die voornamelijk bestaat uit één stroom van gedachten in de vorm van innerlijke monologen.

Waarom is lezersinbreng onmisbaar bij de opbouw van een verhaal?

De informatie die een tekst over een personage biedt, is per definitie onvolledig en moet wel door de lezer worden aangevuld. 

Personages zijn dus moeilijk los van de individuele lezer te beschrijven.

Schema gedachtenweergave

persoonstekst

vertellerstekst

indirecte reden	directe reden - zuivere pers.tekst (directe innerlijke monoloog)	erlebte reden (vrije indirecte reden)
bijzinnen (inquit plus voegwoord)	hoofdzinnen	hoofdzinnen
tijd verandert niet	tijd verandert naar o.t.t.	tijd verandert niet
persoon verandert niet	persoon verandert naar eerste	persoon verandert niet
	inquitformule	spreektaalelementen
	typografische signalen	bijw. van tijd/o.v.t.
		tijdloos praeteritum

Definitie focalisator

Degene die (iets of iemand) waarneemt in het verhaal. 

Definitie gefocaliseerd object

Het object (kan een persoon zijn) dat wordt waargenomen of waarover wordt gesproken 

of gedacht. 

Definitie focalisatie

Het punt vanwaaruit de ruimte wordt waargenomen.

Is sterk bepalend voor het beeld dat de lezer ervan krijgt en voor de functie van de ruimte in het verhaal.

Definitie dubbele focalisatie

De verteller geeft tegelijkertijd ruimte aan zijn eigen visie als aan die van het personage. 

BINOCLE

De verteller ziet de hoofdpersoon en de hoofdpersoon neemt waar dat een opticien zijn bediende erop wijst de luiken te sluiten. 

Definitie en kenmerken 

inquit-formule

• (Signaal)woorden die persoonstekst introduceren 
  'hij zei:’, ‘(…) dacht hij’ etc.
• Een stijlfiguur waarbij een directe rede wordt aangekondigd.  
• In de formule worden achter elkaar de volgende zaken expliciet verwoord:
  * Het feit dat iemand gaat spreken
  * De spreker
  * Dat nu gaat komen wat er gezegd wordt 
   

A. Jonas vond dertien een prachtige leeftijd om te sterven.

FOCALISATOR = Jonas

GEFOCALISEERDE OBJECT = dertien

B. Het vuur deed pijn. Pijn, dacht Jonas, pijn. Pijn, pijn. Pijn is helemaal niet vies.

FOCALISATOR = Jonas

GEFOCALISEERDE OBJECT = pijn van het vuur

INQUIT-FORMULE = Pijn, dacht Jonas, pijn.

Verschil tussen
verteller en focalisator

Verteller is de instantie die spreekt

Focalisator is de instantie die waarneemt

Definitie innerlijke monoloog

Gevallen waarin personages (deels) zelf hun gedachten verwoorden.