Poëzie les 1-3

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Doel les

 Ik kan mijn mening geven over poëzie.

Ik kan een aantal begrippen van poëzie uitleggen en toepassen bij gedichten.

Wat is poëzie?

Wat maakt dit gedicht zo grappig?

Hubert Kornelisz. Poot (18e eeuw)
Hier ligt Poot,
Hij is dood

Dit is poëzie

Dit is geen poëzie

Paul van Ostaijen

Dit is poëzie

Dit is geen poëzie

Gedicht analyseren

Heel systematisch:

1. Formele kenmerken: strofebouw, typografie, metrum en rijm

2. Opvallende syntactische verschijnselen: stijlfiguren

3. Semantische laag: semantische stijlfiguren en vormen van beeldspraak

Typografische kenmerken

Versregels 
- alle woorden die op de regel staan
- dichter bepaalt hoe lang deze regel is
- een zin kan dus uit meerdere versregels bestaan

Vorm van het gedicht

Tot 1950 vast stramien: de vorm waarin het gedicht geschreven werd stond vast. Dit wordt vormvast genoemd. Bijvoorbeeld: sonnet, limerick, elfje, haiku etc.

Sinds de jaren 50 wordt er geëxperimenteerd met poëzie. Moderne gedichten die dit vaste stramien niet volgen, noemen we vrije verzen. Dichters hebben hier volledige vrijheid.

Gedicht vs. roman

Gedicht heeft andere vormgeving:
regels worden voortijdig afgebroken en meer wit op de bladspiegel dan een 'normaal' boek.
Gevolg: meer nadruk op bepaalde woorden waardoor je nauwkeuriger leest en zinnen anders kunt interpreteren.

Enjambement

(vers)regel afbreken op een plaats waar geen natuurlijke pauze is. Functie hiervan kan zijn: rijmverdoezeling, spanning wekken of betekenis onderstrepen.

                                                                                                 ik wil je

'ik wil je kussen op je bed' leggen                            kussen op je bed
                      
                                                                                                 leggen

Strofe

Vergelijkbaar met een couplet. Ze worden gescheiden van elkaar door een witregel. Er zijn ook benamingen voor de strofe:
- Monostichon --> strofe van 1 regel

- Distichon -->  strofe van 2 regels

- Terzet of terzine -->  strofe van 3 regels

- Kwatrijn --> strofe van 4 regels

- Quintet --> strofe van 5 regels

- Sextet --> strofe van 6 regels

- Septet -->  strofe van 7 regels

- Octaaf -->  strofe van 8 regels

Metrum

Hiermee wordt de maat van het gedicht bedoeld.

Ritme van beklemtoonde (= stijging stem) en onbeklemtoonde (=daling stem) lettergrepen.

Kenmerken gedichten met een vast stramien

Haiku --> drie regels, eerste regel 5, tweede regel 7 en derde regel weer 5 lettergrepen telt.

Limerick: vijf regels met een vast metrum.

Elfje: vijf dichtregels en elf woorden.

Sonnet:

Sonnet

'een kort gedichtje', ook wel klinkgedicht

Vorm: veertien regels, vier strofen

Rijmschema: abba-abba-cdc-dcd --> kan variëren, het is in ieder geval wel metrisch.

Inhoud: strofe 1 en 2 gedachtegang, vervolgens inhoudelijk wending ( volta, chute) en laatste strofes is een conclusie of tegenstelling

Dit gedichtje is een

1. elfje
2. sonnet
3. haiku
4. Limerick

Kenmerken van een sonnet zijn:

1. 15 versregels en zes strofen
2. 14 versregels en zes strofen
3. 14 versregels en vier strofen
4. 15 versregels en vier strofen

Strofe met drie regels noem je:

1. terzet
2. terzine
3. quintet
4. distichon

maken opdracht 1 t/m 9

Klankkenmerken

Traditionele poëzie rijmt vaak, moderne verzen vaak niet. 

Met rijm bedoelen we overeenkomsten in klanken van woorden of beklemtoonde lettergrepen die bij elkaar in de buurt staan.

Volrijm

Overeenkomst van klinkers in beklemtoonde lettergrepen:

lach-dag
plant-mand
mannen-kannen
hingen-gingen

rijmende lettergrepen

Mannelijke/staand rijm --> laatste lettergreep heeft de klemtoon (staan-gaan, gerust-gekust)

vrouwelijke/slepend rijm --> na beklemtoonde lettergreep volgt nog een onbeklemtoonde lettergreep (gillen-willen, zeilen-mijlen)

Glijdend rijm --> na beklemtoonde lettergreep volgen nog twee onbeklemtoonde lettergrepen (kinderen-hinderen, buigingen-zuigingen)

Assonantie

Klinkerrijm, overeenkomst van klinkers van beklemtoonde lettergrepen.

honderd klokken doen Londen bonzen

gedwee met zijn twee naar zee

Alliteratie

Medeklinkerrijm, woorden die beginnen met dezelfde medeklinker.

doelloos, desolaat en zonder drift

zeven zwarte zwanen zwaar en zwoegend

Bedenk een alliteratie bij je eigen naam

Plaats in versregel

Eindrijm--> einde van de versregel

Voorrijm--> volrijm tussen de woorden aan het begin van de versregel

Binnenrijm--> volrijm van woorden binnen een en dezelfde regel

Middenrijm--> volrijm van woorden, midden in de versregel en op dezelfde positie in de volgende regel.

Ruisende wanden en schitterende zaken

Bruisende beken en rammelende schalen

Ik ben geboren in zonnegloren

De hemel heeft een zwijn gezonden

dat heeft mijn brein geschonden

Rijmschema's

Gepaard rijm = aabb

gekruist rijm = abab

omarmend rijm = abba

Vul het rijmschema in van het vorige gedicht:

Maken opdracht 11 t/m 15