4.3 The boy in the striped pyjamas - Historische laag

• Geschiedenis
• Filmeducatie
• Middelbare school
• Leerjaar 4-6

Introductie

Kijken naar de Oorlog In deze lessenreeks worden zes populaire historische speelfilms behandeld. Elke film kent drie sub-lessen voorzien van vragen, filmfragmenten en opdrachten. In deze lessen worden leerlingen getraind in het aannemen van een kritische houding ten aanzien van audiovisuele bronnen – historische speelfilms. Bewegende beelden vormen een eigen ‘taal’, die op verschillende niveaus ‘gelezen’ kan worden. Films zijn een afspiegeling van de keuzes van de makers, verbeelden vaak maar één representatie van het verleden, die bovendien contextueel, selectief en subjectief is. Het is belangrijk dat leerlingen en zich hier bewust van worden want net als teksten, spotprenten, kunstobjecten en archeologische vondsten zijn films (historische)bronnen. Sub-lessen De volgende drie lagen van benadering vormen het uitgangspunt van de sub-lessen en zijn tevens een handreiking voor het didactisch inzetten van een historische speelfilm in de geschiedenisles. 1.1 De filmische laag: In deze laag onderzoeken leerlingen de verschillende filmische elementen die een maker heeft ingezet om zijn verhaal te vertellen. Filmische elementen zijn: cameravoering, montage, geluid, muziek en Art Direction 1.2 De symbolische laag: In deze laag onderzoeken leerlingen de normen en waarden van de film en in hoeverre deze historisch of actueel zijn, reflecteren ze op de ideologische betekenissen achter de film en krijgen ze oog voor mechanismen zoals stereotypering en generalisering 1.3 De historische laag: In deze laag onderzoeken de leerlingen in hoeverre het vertoonde verleden een mogelijke reconstructie of representatie is van deze werkelijkheid

Instructies

The Boy in the Striped Pyjamas

Berlijn 1943. De achtjarige Bruno, het zoontje van een Nazi-commandant, verhuist met zijn familie naar een plek die ver weg is, waar niets te doen is en waar niemand is om mee te spelen. Hun nieuwe huis staat naast een hek dat zich uitstrekt zover het oog maar reikt, een hek dat Bruno afschermt van de vreemde mensen die hij daarachter ziet bewegen. Op een dag ontmoet hij een jongen wiens leven en omstandigheden zeer verschillen van dat van hem. Toch sluiten de jongens vriendschap, maar het is een vriendschap die niet zonder gevolgen blijft.

Leerdoelen

• De leerling kan enkele historische gebeurtenissen (de achtergronden van de Jodenvervolgingen en de situatie in Auschwitz-Birkenau) beschrijven en kritisch vergelijken met de wijze waarop deze in de film worden weergegeven;
• De leerling kan via een klein onderzoek de vraag beantwoorden of de familie van de kampcommandant had kunnen weten wat er zich afspeelde in de omgeving van hun woonhuis, en dit vergelijken met de representatie ervan in de film The Boy in the Striped Pyjamas 

Instructies

The Boy in the Striped Pyjamas achtergrond en synopsis

Werkbladen

The Boy and the Striped Pyjama's - Bronnenopdracht

The Boy in the striped Pyjama's

The Boy in the striped Pyjama's

Historische laag

Synopsis

Berlijn 1943. De achtjarige Bruno, het zoontje van een Nazi-commandant, verhuist met zijn familie naar een plek die ver weg is, waar niets te doen is en waar niemand is om mee te spelen. Hun nieuwe huis staat naast een hek dat zich uitstrekt zover het oog maar reikt, een hek dat Bruno afschermt van de vreemde mensen die hij daarachter ziet bewegen. Op een dag ontmoet hij een jongen wiens leven en omstandigheden zeer verschillen van dat van hem. Toch sluiten de jongens vriendschap, maar het is een vriendschap die niet zonder gevolgen blijft.

Historische laag

Een filmmaker maakt films, geen reconstructies van historische gebeurtenissen. Hij dramatiseert een verhaal en maakt er een aanschouwelijke voorstelling van.

(Historische) films dragen vaak specifieke maatschappelijke of ideologische betekenissen in zich; waarden en normen die kenmerkend zijn voor een bepaalde periode, een cultuur, een bevolkingsgroep, een individu. 

In deze les over de ‘historische laag’ gaan we iets dieper in op de verhouding tussen historische realiteit en de weergave daarvan in speelfilms.

In deze les:

• Leren we enkele historische gebeurtenissen (de achtergronden van de Jodenvervolgingen en de situatie in Auschwitz-Birkenau) beschrijven en kritisch vergelijken met de wijze waarop deze in de film worden weergegeven;
• Leren we via een klein onderzoek de vraag beantwoorden of de familie van de kampcommandant had kunnen weten wat er zich afspeelde in de omgeving van hun woonhuis, en dit vergelijken met de representatie ervan in de film The Boy in the Striped Pyjamas 

Legenda

Bekijk het volgende fragment

Beantwoord de vraag

Bespreken van bekeken fragment 

Bekijk het volgende fragment

Bekijk het volgende fragment. (zet het geluid aan)

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Bruno denkt dat het concentratiekamp waar hij vlakbij woont, een boerderij is. Zou Bruno echt niet geweten hebben waar zijn vader commandant van was?

Waarom keek de moeder uit het raam van de kinderkamer?

Antwoorden

• In de film en het boek wordt het personage Bruno voorgesteld als een kind dat niet wist wat er gebeurde in het kamp (‘the farm’, zoals hij het noemt). In werkelijkheid (in Auschwitz) zou het ondenkbaar zijn geweest dat Bruno (of de rest van de familie) niet wist waar zij woonden en wat het werk van zijn vader was. Later verklaarde de dochter van Auschwitz-commandant Rudolf Höss (Brigitte Höss), dat ‘wij wisten dat vader een gevangenkamp leidde. In onze tuin werkten mannen in zwart-wit gestreepte uniformen’.
• Ze hoorde van Bruno dat hij kon zien vanuit zijn slaapkamer hoe de mensen leefden op de ‘boerderij’. Een van hen komt zelfs de keuken binnen, gekleed in een pyjama (Pavel). Bruno’s moeder gaat kijken wat Bruno kan zien vanuit zijn raam.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Wat bedoelde Bruno’s vader met de zin: ‘het zijn geen echte mensen’?

Waarom waren Joden voor nazi’s geen ‘echte mensen’?

Antwoorden

• De gevangenen werden gezien als Untermenschen, de laagste soort van het menselijk ‘ras’. Hij probeert zijn zoon ook gerust te stellen: je hoeft niet bang te zijn voor deze ‘mensen’, want ze horen niet bij ons.
• Joden werden gezien als ongedierte, een schadelijk bijproduct dat moest worden vernietigd.

Opdracht

Bruno, zijn zuster en zijn moeder hebben in de film geen idee waar zij wonen. Hun vader/echtgenoot is militair, verder weten ze niets. Onderzoek aan de hand van de foto's en bronnen op de volgende slides of dit realistisch is: wisten de kinderen van Höss van de gebeurtenissen in het kamp?

Laat drie argumenten noemen (voor of tegen). 

Bekijk op de volgende slides de foto's van de familie Höss, en die van hun woning vlakbij het kamp Auschwitz I. 

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Op basis van de informatie die je hoort over Höss. Hoe aannemelijk is het dat de kinderen niet wisten van de gebeurtenissen die zich in het kamp afspeelden?

Docent vertelt

De commandant van Auschwitz-Birkenau van mei 1940 tot december 1943, en daarna van mei tot juli 1944, was Rudolf Höss (1901-1947). Höss woonde met zijn gezin net buiten de omheining van het concentratiekamp. Links op de foto zien we Klaus, Brigitte (links) Heidetraut en Hans-Rudolf in de tuin van hun woonhuis. Op de rechterfoto staat Höss samen met zijn vrouw Hedwig en de kinderen (inclusief de baby Annegret, in 1943 geboren in het huis in Auschwitz).

Lees de achtergrondinformatie over Rudolf Höss voor. Laat leerlingen daarna op de volgende slides de getuigenissen lezen van de kinderen van de kampcommandant en diens chauffeur. 

Rudolf Höss achtergrondinformatie:

Rudolf Höss was van 1934 tot 1938 werkzaam in het concentratiekamp

Dachau; van 1938 tot 1 mei 1940 was hij adjudant in concentratiekamp Sachsenhausen; in mei 1940 werd hij kampcommandant van het concentratiekamp Auschwitz. Hij hielp in 1941 mee met het opzetten van een kamp bij Birkenau, dat naast Auschwitz lag. Vanaf de zomer van 1941 werd Auschwitz-Birkenau gebruikt als kamp voor de Endlösung der Judenfrage: de uitroeiing van het Joodse volk. Höss maakte van het kamp een 'modelvernietigingskamp' waar op grote schaal gebruik werd gemaakt van het gifgas Zyklon B. Hij werd als kampcommandant opgevolgd door Arthur Liebehenschel. In 1944 keerde Höss voor enkele maanden (mei-juli) terug naar Auschwitz om daar de massamoord op de Hongaarse Joden (‘Aktion Höss’) te leiden.

Na de oorlog wist Höss aanvankelijk te ontkomen. Hij deed zich voor als matroos en werd door de geallieerden vrijgelaten. Daarna ging hij aan de slag als boerenknecht onder de naam Franz Lang. In maart 1946 konden de geallieerden Höss arresteren. Zij hadden zijn vrouw gevangengenomen die hen onder druk naar haar man leidde. Höss getuigde tijdens de processen van Neurenberg en schreef na uitlevering aan Polen ook zijn memoires. Op 2 april 1947 werd hij door het Hoogste Gerechtshof in Warschau ter dood veroordeeld. Twee weken later, op 16 april, werd hij in het kamp Auschwitz opgehangen.
 

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Op basis van deze foto. Hoe aannemelijk is het dat de kinderen niet wisten van de gebeurtenissen die zich in het kamp afspeelden?

Docent vertelt

De bomen en de muur in de tuin van het woonhuis zorgden ervoor dat de kinderen de schoorsteen van het crematorium, waar de lichamen van de mensen die in de gaskamers waren vermoord, niet konden zien.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Op basis van deze foto. Hoe aannemelijk is het dat de kinderen niet wisten van de gebeurtenissen die zich in het kamp afspeelden?

Docent vertelt

Hier zien we een deel van Auschwitz I, vanuit één van de vensters van het huis waar het gezin Höss verbleef. De schoorsteen van het crematorium was niet zichtbaar vanuit het huis, maar de barakken dus wel. Vergelijk dit beeld met de beelden uit de film: hoe realistisch is het dat behalve de vader niemand van het gezin wist dat er een concentratiekamp in de buurt was?

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Docent vertelt

Rudolf Höss werd in april 1947 in het kamp Auschwitz opgehangen. De galg is nu zichtbaar vanaf zijn oude slaapkamerraam.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Wat is jullie eindconclusie op basis van deze foto's. Hoe aannemelijk is het dat de kinderen niet wisten van de gebeurtenissen die zich in het kamp afspeelden?

Lees de bronnen op de volgende slides. Sta wederom stil bij dezelfde vraag. 

Docent vertelt

Rudolf Höss werd in april 1947 in het kamp Auschwitz opgehangen. De galg is nu zichtbaar vanaf zijn oude slaapkamerraam.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Brigitte Höss (vrouw) 

Van 1940 tot 1944 woonde de familie Höss in een grijze gepleisterde villa van twee verdiepingen aan de rand van het kamp.. ‘Mijn moeder beschreef de plek als het 'paradijs’. We hadden koks, kindermeisjes, tuinmannen, chauffeurs, naaisters, kappers en schoonmakers’.

‘Wij wisten dat vader een gevangenkamp leidde. In onze tuin werkten mannen in zwart-wit gestreepte uniformen’.

‘Ik trouwde in 1961. Tijdens onze eerste ontmoeting vertelde ik mijn later man over mijn vader en mijn leven in Auschwitz. Hij was eerst een beetje geschrokken. Maar later realiseerde hij zich dat wij net zo goed een slachtoffer waren als ieder ander. Ik was nog maar een kind terwijl dit allemaal gebeurde’.

Bron 1: uitspraken van Brigitte Höss in een interview met de Seattle Times, 2013.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Hans Jürgen Höss (zoon) 

‘Op een dag probeerde een van de gevangenen te ontsnappen. Hij werd doodgeschoten bij het hek. Ik zag dat gebeuren. De sirenes ging af en er ontstond een hoop commotie. Mijn moeder vertelde dat het om een krijgsgevangene ging. Zij mochten niet weglopen. Als ze probeerden te vluchten werden ze neergeschoten’.

Bron 2: uitspraken van Hans Jürgen Höss in een interview met Die Zeit, 2021.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Leopold Heger (chauffeur van Rudolf Höss)

‘Ik verafgoodde Rudolf Höss. Voor mij kwam hij op hetzelfde niveau als Hitler. Ik ben er enorm trots op zijn chauffeur te zijn geweest. In Auschwitz stonk het altijd. De aardbeien in de familietuin van Höss moesten worden afgestoft; er lag altijd as op. Ik zag hoe de Höss-kinderen zich verkleedden als gevangenen in gestreepte uniformen met sterren op hun borst – totdat hun vader door de poort aan de voorkant stormde en hun spel snel stopte. Als de Höss-kinderen het kamp bezochten, kregen ze metalen naamplaatjes om hun nek om ervoor te zorgen dat hen niets overkwam’.

Bron 3: uitspraken van Leopold Heger in een interview met Exberliner, 2014.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Wat is jullie eindconclusie op basis van deze bronnen. Hoe aannemelijk is het dat de kinderen niet wisten van de gebeurtenissen die zich in het kamp afspeelden?

Antwoord

Op basis van deze bronnen klinkt het absoluut niet aannemelijk dat zij onwetend waren over wat er allemaal gebeurde in het kamp. De vraag is echter in hoeverre een kind zijn eigen ouders kan zien als 'daders', zeker wanneer het nog jonge kinderen zijn. 

Bekijk het volgende fragment

Bekijk het volgende fragment. (zet het geluid aan)

Bekijk het fragment. De leerlingen moeten goed luisteren naar het gesprek. 

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Welk gevoel roept deze scène bij je op?

Hoe wordt Bruno’s vader hier getoond (kijk naar hoe hij eruit ziet en luister naar wat hij zegt)?

Antwoorden

• Elk antwoord is goed. 
• Zijn uniform is los, hij ziet er enigszins verwilderd uit. Wellicht symbolisch voor het ‘werk’ wat hij deed. Hij schreeuwt tegen zijn vrouw, probeert zijn argumenten daardoor kracht bij te zetten, met een ondertoon van schaamte.

1.  Waarom hebben de Duitsers in de film onschuldige mensen uit het dorp opgepakt en doodgeschoten?
   
   
2. Denk je dat dit echt gebeurd kan zijn? Waarom denk je dat?

Waarom was ‘dit werk’ zo belangrijk voor het ‘vaderland’?

Denk jij dat de echte moeder van de kinderen van de commandant niets heeft geweten van de Jodenvervolgingen?

In de film weet de vrouw van de commandant niet precies wat er gebeurde in het kamp. In werkelijkheid wist ze dat dus wel. Vind je dat een filmmaker dergelijke informatie in een film mag veranderen? Waarom wel/niet?

Antwoorden

• Het ‘arische ras’ diende gezuiverd te worden van ‘niet-arische elementen’; pas dan zou de Duitse natie kunnen overleven.
• Hier een korte beschrijving van het gedrag van Hedwig Höss (1908-1989) (gebaseerd op de bron Auschwitz: the Biggest Black Market in Europe – Historia Magazine): Höss en zijn vrouw sliepen in aparte bedden. Volgens sommige bronnen onthield ze hem de echtelijke rechten nadat ze had ontdekt wat zijn echte werk inhield. Het lijkt onwaarschijnlijk dat ze zo overstuur was, want ze was fervent antisemitisch en weigerde Joden in dienst te nemen in haar uitgebreide huishouden. In brieven aan haar familie beschreef ze het werk van haar man in luchtige termen. Ze profiteerde enorm van opbrengsten uit het kamp (geconfisqueerde goederen van vermoorde Joden en andere gevangen), ondanks het gebod van haar man dat niemand van de SS zich mocht verrijken (hij deed dat zelf overigens ook, waardoor hij eind 1943 overgeplaatst werd naar Berlijn). Zijn vrouw bleef met hun 5 kinderen in de woning direct naast het kamp wonen. Met de SS-officieren uit andere kampen, en zelfs uit Berlijn werden in haar huis enorme eetfestijnen gehouden, met de fijnste delicatessen en grote drankvoorraden afkomstig uit de Jodentransporten. Zij beschikte over een grote en uitgebreide staf dienstpersoneel: Poolse meisjes, maar ook gevangenen uit het kamp, zoals tuinmannen, kleermakers, meubelmakers, kunstenaars en sieradenmakers. Ook de benodigde goud en diamanten voor die sieraden kwamen uit het kamp. De gevangenen die in haar villa moesten werken, hadden het overigens relatief goed, met beter eten, betere kleding en vaak kregen zij sigaretten van Frau Höss, die zij dan weer in het kamp konden ruilen. Vrachtwagens vol met luxe goederen en lekkernijen werden bij de villa afgeleverd. Frau Höss stuurde bijvoorbeeld stapels ondergoed naar haar familie in Duitsland. Tenslotte werd ook haar het vuur onder de voeten te heet, en vertrok zij eind 1944 uit Auschwitz, samen met vier vrachtwagens vol met geroofde goederen. Toen zij later door de Amerikanen werd verhoord, verklaarde zij glashard van niets te weten, zij had zich op geen enkele wijze met het werk van haar man bemoeid.

In deze les:

• Leren we enkele historische gebeurtenissen (de achtergronden van de Jodenvervolgingen en de situatie in Auschwitz-Birkenau) beschrijven en kritisch vergelijken met de wijze waarop deze in de film worden weergegeven;
• Leren we via een klein onderzoek de vraag beantwoorden of de familie van de kampcommandant had kunnen weten wat er zich afspeelde in de omgeving van hun woonhuis, en dit vergelijken met de representatie ervan in de film The Boy in the Striped Pyjamas