1.3 Leven als boer

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 1

Hunebedden zijn de bekendste monumenten uit de Prehistorie van ons land. Het zijn graven voor de mensen van een heel dorp.

Leg uit of de bouwers van de hunebedden jagers-verzamelaars of boeren waren.

1.3 Leven als boer

Wat waren de gevolgen van het ontstaan van de landbouw voor het leven van de mensen?

Wat weet je eigenlijk
van landbouw?

Leerdoelen

1. Je kent de betekenis van de begrippen: irrigatielandbouw, ambachtslieden en slib. (R)
   
2.  Je kunt aangeven waar en wanneer de jagers-verzamelaars ontdekten dat ze zelf granen konden verbouwen? (R)
   
3.  Je kan een oorzaak noemen voor de landbouwrevolutie. (T1)
   
4.  Je kan drie gevolgen noemen van de landbouwrevolutie. (T1)
   
5.  Je kan een verband leggen tussen de hoeveelheid bezittingen en het middel van bestaan van mensen in de prehistorie. (T2)
   
6.  Je kunt aangeven hoe en wanneer de eerste dorpen ontstonden. (R)

Middelen van bestaan zijn
manieren om in leven te blijven.
Welke middelen van bestaan
hadden de eerste mensen?

1. Wilde dieren en verzamelen
2. Jagers en boeren
3. Jagen en verzamelen
4. Boeren en verzamelaars

Klimaatsverandering

• Rond 10.000 v. Chr

• De aarde wordt warmer

• Nederland: moerassen en bossen

• Delen van Afrika en Midden-Oosten: droger 

Noord-Afrika en

Midden-Oosten

• Droog klimaat: minder begroeiing en water (ontstaan woestijnen)
  

• Te weinig voedsel: dieren trekken weg naar vruchtbare gebieden

• Mensen trekken ook weg of gaan andere middelen van bestaan zoeken om in leven te blijven

Vruchtbare Halve maan

• Gebied waar de eerste landbouw ontstaat (9000 v. Chr.)
  

• Midden-Oosten: Egypte, Israël, Palestina, Jordanië, Libanon, Syrië, Irak, Iran en Turkije

Ok, landbouw...
Welke 'optelsom' is juist over landbouw?

1. akkerbouw + landbouw = veeteelt
2. landbouw + veeteelt = akkerbouw
3. veeteelt + akkerbouw = landbouw

Leg uit waarom de landbouw niet in de gebieden A en B (in de kaart) ontstond.

Landbouwrevolutie

• Revolutie betekent verandering
  

• Jager-verzamelaars worden boer

• De landbouwrevolutie duurde meer dan 1000 jaar: niet iedereen werd tegelijk boer

• Landbouw bestaat uit: akkerbouw en veeteelt

Grote en belangrijke verandering

99% van de geschiedenis van de mens, heeft de mens geleefd als jager-verzamelaars

Welke middelen van bestaan
hadden de mensen vóór
de Landbouwrevolutie?

1. Jagen en verzamelen
2. Jagen, verzamelen, akkerbouw en veeteelt
3. Akkerbouw en veeteelt
4. Verzamelen, akkerbouw en veeteelt

Welke middelen van bestaan
hadden de mensen
tijdens de Landbouwrevolutie?

1. Jagen en verzamelen
2. Jagen, verzamelen, akkerbouw en veeteelt
3. Akkerbouw en veeteelt
4. Verzamelen, akkerbouw en veeteelt

Gevolgen van de landbouwrevolutie

Overgang van landbouw had grote gevolgen:

• De bevolking groeide
  
• Mensen werden sedentair: ze trokken niet meer rond, maar bleven op één vaste plek wonen.
  
• In plaats van tijdelijke hutten werden er stevige boerderijen gebouwd van steen en klei.
  
• Nieuwe gebruiksvoorwerpen: ploeg, maalstenen, potten
  
• Mensen konden bezittingen hebben: ongelijkheid
  
• Er ontstonden dus dorpen en later steden.
  

Stad in het Midden-Oosten, omstreeks 9000 v. Chr.

Boeren in Europa

• Pas laat: het was niet nodig, er was voldoende voedsel te vinden.

• Eerste boeren in Nederland: Zuid-Limburg rond 5300 v. Chr.

• Tóch landbouw in Europa: mensen verhuizen uit gebieden waar gebrek aan landbouwgrond is en komen hier terecht

Boeren in Nederland

• Zuid-Limburg: bandkeramiekers (tot 4400 v. Chr)

• Noord-Nederland: trechterbekercultuur (rond 3500 v. Chr.)

• Vanaf 3000 v. Chr. zijn er in Nederland geen jager-verzamelaars meer

Bandkeramiek

Trechterbekercultuur

Neolithische bouwerken

Overblijfselen uit de nieuwe steentijd (neolithicum)

0

Dood en begraven

• Graven worden steeds uitgebreider: grafheuvels en hunebedden

• Zowel begraven als cremeren: urnenvelden

• Doden kregen bezittingen mee: vermoedelijk geloven in leven na de dood

Hoe kan ik aan de afbeelding zien dat de hunebedden ná landbouwrevolutie zijn gemaakt?

1. De grote stenen kwamen hier pas tijdens de landbouwrevolutie.
2. Er woonden hier te weinig mensen om samen de hunebedden te maken.
3. Er wordt gebruik gemaakt van dieren.
4. Voor de landbouwrevolutie werden er geen mensen begraven

Bedenk nóg een reden
waarom de hunebedden pas
ná de landbouwrevolutie werden gemaakt.

Volgende vondst uit de prehistorie behoort tot: Aardewerken potten en kruiken

1. jagers- verzamelaars
2. boeren

Volgende vondst uit de prehistorie behoort tot: vuurstenen bijl

1. jagers- verzamelaars
2. boeren

Volgende vondst uit de prehistorie behoort tot: maalsteen

1. jagers- verzamelaars
2. boeren

Volgende vondst uit de prehistorie behoort tot: grafveld met 16 graven

1. jagers- verzamelaars
2. boeren

Volgende vondst uit de prehistorie behoort tot: grotschilderingen

1. jagers- verzamelaars
2. boeren

Begrippen uit deze les

• sedentair
• Vruchtbare Halve Maan
• klimaatsverandering
• landbouwrevolutie
• landbouwsamenleving
• bandkeramiekers
• trechterbekercultuur
• hunebedden

Personen uit deze les

• Man van Tollund

Jaartallen uit deze les

• 10.000 v. Chr.: klimaatsverandering
• 9000 v. Chr.: ontstaan van de landbouw in het Midden-Oosten
• 5300 v. Chr.: landbouw in Zuid-Limburg
• tot 4400 v. Chr: bandkeramiekers
• 3500 v. Chr.: trechterbekercultuur
• 3000 v. Chr.: geen jager-verzamelaars meer in Nederland

Schrijf 3 dingen op die
je deze les hebt geleerd

Stel 1 vraag over iets dat je deze
les nog niet zo goed hebt begrepen.