In gesprek over zingeving en levensvragen

• Verzorgende
• MBO
• Studiejaar 2

IN GESPREK MET
OUDEREN OVER
ZINGEVING
 EN LEVENSVRAGEN

Meer over deze lessen

Deze lessencyclus gaat over praten met ouderen over levensvragen

Terwijl we de lessonup doorlopen gaan we vooral ervaringen met elkaar delen en bespreken

tot alle thema's rondom zingeving aan bod zijn geweest

Wat zijn levensvragen?

Levensvragen zijn vragen over de

zin van het leven en de dood, over

goed en kwaad, over inspiratie en

betekenis. Het zijn vragen die ieder

mens zich stelt, vooral bij

ingrijpende ervaringen als ziekte,

lijden en sterven. Op

levensvragen – ook wel trage

vragen of zinvragen genoemd –

zijn geen kant-en-klare antwoorden

te geven. Ieder mens moet zijn of

haar eigen antwoord daarop

zoeken, bijvoorbeeld in een

geloofs- of levensovertuiging.

Levensvragen zijn onderdeel van

iemands levensbeschouwelijk

functioneren, van zijn of haar

spiritualiteit. Bij sommige mensen

is dat meteen duidelijk. Zij geven

aan dat ze bij een bepaalde

levensbeschouwelijke of kerkelijke

groep horen. Ze zijn bijvoorbeeld

christelijk, moslim of humanist

omdat ze zich kunnen vinden in die

levens- of geloofsovertuiging. Maar

ook mensen die zich niet zo

noemen ‘beschouwen’ het leven.

Iedereen heeft een visie op het

leven: op wat het waard is, op wat

daarin van waarde is, hoe je als

mens moet leven, wat de dood

inhoudt.

Welke levensthema's zijn er?

1. Aandacht
2. Zinverlies
3. Afhankelijkheid
4. Onmacht 
5. Veiligheid
6. Grenzen
7. Familiebanden 
8. Seksualiteit 
9. Je leven vergeten
10. Sterven en gedenken

Waarom is het belangrijk om aandacht aan

levensvragen te geven? Omdat de aandacht voor

levensvragen mensen doet voelen dat zij, en de dingen

die hen bezighouden, er toe doen. Aandacht voor

levensvragen heeft invloed op het welbevinden van

mensen. Het kan mensen helpen datgene wat zij

meemaken te dragen en de moed te vinden om er mee

verder te leven. Zorg vindt meestal plaats als mensen

te maken hebben met verlies en vaak komen dan ook

levensvragen op. Als er aandacht is voor de

levensvragen van cliënten dan kun je dat aan hen

merken. Dan voelt de cliënt zich gezien en gehoord als

mens, dan ervaart zij ruimte en aandacht voor wat voor

haar van waarde is, dan ervaart zij aandacht voor haar

verhaal.

Om aandacht aan l

inleiding

Luister naar het verhaal van Trynke

Soms ontmoet je een verzorgende

die het helemaal heeft. Die haar

vak verstaat en tegelijkertijd mensen laat voelen dat ze er toe doen.

Zo liep ik laatst mee met Trynke.

Ze leek er eerst wat ongemakkelijk

mee, toen ik bij haar aanhaakte in

het ‘rookhol’. Zo’n pauzegesprek

wordt toch verstoord als er een

‘meeloper’ bij komt zitten. Maar

goed, we gingen op pad om een

aantal cliënten te helpen. En we

waren nog niet bij de eerste bewoner binnen of alle ongemak verdween op slag.

Mevrouw van Vliet lag nog op

bed, maar was al wel wakker.

Trynke ging op de rand van het

bed zitten en pakte haar hand. Ze

streelde die en vroeg hoe het was

met mevrouw van Vliet. Niet te

best, vertelde mevrouw, ze voelde

zich ellendig. Ze moest steeds denken aan haar zuster die de week tevoren was overleden. Trynke vroeg

haar of ze wel een kopje koffie op

bed wilde. Mevrouw wilde dat

graag en even later nipte ze aan

haar koffie. Trynke deed intussen

de gordijnen open en je zag mevrouw langzaam ontdooien en

naar de dag toegroeien. Al luisterend en pratend hielp Trynke

mevrouw verder bij haar ochtend -

toilet en tegen de tijd dat ze in de

kleren was, kwam de vrijwilligster

die mevrouw goed kent en die wist

van de gebeurtenissen van de vorige week. De dames gingen

samen aan de koffie en wij gingen

verder.

Mevrouw Oostveen lag ook op

bed, klein, wit en heel ver weg. Bij

haar maakte Trynke eerst even

oogcontact. Mevrouw reageerde

verheugd toen ze Trynke herkende. Trynke vroeg of ze wat

water wilde. Mevrouw knikte

bijna onzichtbaar. Behoedzaam

gaf Trynke haar wat slokjes en je

kon zien dat het haar goed deed.

Guus, de stagiair, kwam binnen.

‘Zal ik even helpen?’, vroeg hij.

En samen wasten ze mevrouw op

bed, rustig, in contact met haar.

Mevrouw Oostveen kon bijna niet

meer spreken, maar je zag aan haar

dat ze dit aankon.

Zo ging het verder; we kwamen bij

verschillende mensen over de

vloer. Een Engelstalige mevrouw

waar Trynke hartelijk mee lachte

om haar eigen gebrekkige Engels.

Een mevrouw wier man de dag tevoren was overleden en die nu veel

familie bij zich had. Een mevrouw

die geholpen moest worden met

insuline spuiten, wat een collega

van Trynke ging doen om haar

BIG-registratie te behalen. Trynke

moest dat beoordelen en aftekenen. En steeds viel op dat ze consequent contact zocht met de bewoner in kwestie en dat dat contact

ook steeds tot stand kwam voor ze

aan de slag ging met de bewoner.

Dat doet goed, dat zie je. En dat is

waar zorg uiteindelijk om begonnen is: dat het de ander goed doet.

Waar zat ’m dat nou in? Trynke

wist het niet, maar ze merkte wel

vaker, dat ze gemakkelijk goed

contact met mensen kan maken en

dat daar mooie dingen uit ontstaan.

Warming up

Zometeen gaan we met elkaar in gesprek.

De docent stelt een vraag, deel je ervaring met de groep

Docent leest het verhaal van Trynke voor> Trynke is verzorgende en heeft een bijzondere manier van contact maken.

Na het lezen van het verhaal wordt het rad op gestart. De student wiens naam te voorschijn komt geeft antwoord op de vraag van de docent. Studenten stellen vragen aan de medestudent.

Vragen:
Wat roept het verhaal bij je op? Een woord, een

gevoel, een mening, een beeld?

■ Herken je dit ochtendgebeuren vanuit je eigen beroepspraktijk? Wat wel en wat niet?

■ Hoe maak jij contact met mensen?

■ Zijn er mensen waarbij je het moeilijk vindt ocontact te maken? Waar ligt dat dan aan?

■ Wat doet de manier van ‘contact maken’ van Trynke met de mensen?
■ Welke levensvragen kunnen spelen bij de mensen

in dit verhaal?

■Wie ben jij voor de mensen om je heen? (denk aan de rollen die je hebt als ouder, kind, verzorgende,

vriend(in) enz). Wat betekent dit voor jou?

Thema: Aandacht

Aandacht kun je omschrijven als oplettendheid of

belangstelling. Het is een belangrijke waarde die blijkt

uit je houding. Dingen die je dagelijks doet, kunnen

immers routine worden, ook in de zorg waar je vaak

onder tijdsdruk werkt. Hoe blijf je dan verbonden met

de mensen waar je voor zorgt?

Maak een top 5
Wat is voor jou nu het meest belangrijke in je leven?

thema: zinverlies

Opdracht zinverlies

Neem je lijstje met 5 belangrijke punten er nog eens bij.  Loop het lijstje nog eens langs, maar dan alsof je net 85 bent  geworden. Streep door wat er niet meer zal zijn bij een normale levensloop en bedenk wel:

■ Je lichamelijke gezondheid zal waarschijnlijk achteruitgaan, dit heeft gevolgen voor

bijvoorbeeld lezen, wandelen, films kijken, sporten enz.

■ Vrouwen worden ouder dan mannen.

■ Ben je ouder? We gaan ervan uit dat je kinderen in goede gezondheid verkeren maar ze hebben wel hun eigen gezin, werk en huishouding. Ze zijn niet meer van jou afhankelijk voor zorg. Je rol is veranderd ten opzichte van hen. 
■ Wat zou je op mentaal en lichamelijk en sociaal vlak aan verlies hebben kunnen ervaren op die leeftijd?

Maak nu weer een kort rondje. Wat staat er nog op je lijstje overeind? Wat is helemaal doorgestreept en waar ben je niet helemaal zeker van?

De meeste mensen van 85 jaar zouden een soortgelijk lijstje maken als die van ons. Zij hebben soortgelijke dingen verloren als die wij op onze lijstje hebben

moeten wegstrepen.

Verlies 

Het kwijtraken van een of meer veelbetekenende dingen uit je bestaan en daarmee verdwijnt het houvast wat je er aan ontleent .

Verlies is de keerzijde van 'binding'

Binding met andere mensen, maar ook dieren, je stoffelijke omgeving of je eigen lichaam

Ook het verliezen van

idealen, dromen, illusies, veiligheid, onmogelijke verwachtingen en het verlies van de jongere zelf

kunnen worden ondergebracht onder het begrip verlieservaring. Verlies kan gezien worden als kringloop van binding en scheiding. Sommige verlieservaringen hebben een duidelijk herkenningspunt, dit wordt een tekengebeurtenis genoemd. Een trouwfeest, doop, uitvaart of pensioen

is een voorbeeld van zo’n tekengebeurtenis.

Verlieservaringen kunnen zowel grote traumatische life-events als kleine gebeurtenissen zijn.

THEMA: AFHANKELIJKHEID

Ben jij weleens afhankelijk geweest van professionele zorg?

Heeft dat invloed gehad op jouw beroepshouding als verzorgende?

Wat betekent zorg verlenen voor jou?

Mensen zijn met elkaar verbonden in familierelaties, vriendschapbanden of als kennissen, collega’s of toevallige contacten. We zijn allemaal in meer of mindere mate afhankelijk van elkaar. Voor mensen die zorg ontvangen gaat deze afhankelijkheid nog een stap

verder. Het thema Afhankelijkheid wil inzichtelijk maken hoe afhankelijkheid ervaren kan worden door cliënten en

hoe wij als zorgverleners hier mee om kunnen gaan. Hoe ondersteun je cliënten die aangeven dat ze het

moeilijk vinden om hulp te ontvangen?

■ Wat kun je zeggen of doen om het gemakkelijker

voor hen te maken?

Stelling: Afhankelijkheid is op elke mens van toepassing, in verschillende mate en in verschillende situaties

1. waar
2. niet waar

Iedereen is in een bepaalde mate afhankelijk van anderen en  wij als zorgverleners zijn ook afhankelijk van mensen die zorg nodig hebben. Al was

het maar enkel vanwege het feit dat er zonder zieken en ouderen geen verzorgenden of verpleegkundigen

nodig zouden zijn en wij dan ons vak niet zouden kunnen uitoefenen. Toch is dat een ander soort

afhankelijkheid.

Studenten geven voorbeelden

Hoe ondersteun je cliënten die
aangeven dat ze het
moeilijk vinden om hulp te
ontvangen?

■ Wat is nu echt belangrijk in mijn

leven?

■ Wat is de waarde van mijn leven

nu mij/mijn kind/mijn

partner/moeder/vader dit

overkomt?

■ Wat is liefde? En van wie heb ik

liefde nodig?

■ Wat is lijden? En hoeveel kan ik

dragen?

■ Hoe horen mensen met elkaar

om te gaan?

■ Waar word ik gelukkig van?

■ Wat is mij heilig, waar doe ik het

voor?

■ Wat geeft mij inspiratie en zin in

het leven? Waar kan ik dan uit

putten?■ Wat is nu echt belangrijk in mijn

leven?

■ Wat is de waarde van mijn leven

nu mij/mijn kind/mijn

partner/moeder/vader dit

overkomt?

■ Wat is liefde? En van wie heb ik

liefde nodig?

■ Wat is lijden? En hoeveel kan ik

dragen?

■ Hoe horen mensen met elkaar

om te gaan?

■ Waar word ik gelukkig van?

■ Wat is mij heilig, waar doe ik het

voor?

■ Wat geeft mij inspiratie en zin in

het leven? Waar kan ik dan uit

putten?■ Wat is nu echt belangrijk in mijn

leven?

■ Wat is de waarde van mijn leven

nu mij/mijn kind/mijn

partner/moeder/vader dit

overkomt?

■ Wat is liefde? En van wie heb ik

liefde nodig?

■ Wat is lijden? En hoeveel kan ik

dragen?

■ Hoe horen mensen met elkaar

om te gaan?

■ Waar word ik gelukkig van?

■ Wat is mij heilig, waar doe ik het

voor?

■ Wat geeft mij inspiratie en zin in

het leven? Waar kan ik dan uit

putten?

STELLING: Goed luisteren is een passieve taak

1. waar
2. niet waar

Op het gebied van gesprekstechnieken zijn er een aantal praktische tips om gesprekken goed te laten verlopen. Veel van deze tips hebben te maken met

non-verbale communicatie.

Taal met behulp van woorden noemen we verbale taal. Andere manieren om iets uit te drukken, (vaak lichaamstaal) noemen we non-verbale taal. De

gesproken taal moet in overeenstemming zijn met de

lichaamstaal. Zo komt het bijvoorbeeld niet goed over als je zegt alle tijd te hebben maar ondertussen steeds

op je horloge kijkt. Het is goed te weten dat mensen vaak meer waarde hechten aan non-verbale taal dan aan verbale. Wat je doet zegt vaak meer dan wat je

zegt!

Het is een cliché, maar luisteren is echt het belangrijkste onderdeel van contact maken. Goed luisteren is geen passieve taak, het veronderstelt een

actieve inzet; je moet iets doen om te tonen dat je geïnteresseerd bent. Het kost veel energie. Ook uit je

non-verbale taal moet de ander kunnen opmaken datje aandacht voor hem of haar hebt. Goed luisteren

nodigt uit tot spreken, het schept ruimte en rust om levensvragen te delen

Actieve luisterhouding

■ maak oogcontact

■ neem een gelijkwaardige luisterhouding aan

■ reageer kort op de ander (‘hm, hm’, ‘ja, ja’, knikken,

fronsen ed.)

■ vraag gerust om verduidelijking of vraag door

■ vat af en toe samen

■ wees niet bang voor stiltes, die zijn nodig om na te

kunnen denken. 

Valkuilen:

■ val de ander niet in de rede

■ wees voorzichtig met het geven van advies

■ probeer niet te veel informatie zelf in te vullen

■ vermijd het uitspreken van een waardeoordeel

(‘ik vind...’)

■ onafgemaakte zinnen zijn vaak het topje van de

ijsberg.

Thema: Onmacht

Zingeving: onmacht

‘Dit is de druppel, die de emmer doet overlopen!’ Soms

kom je in situaties terecht waar je je als verzorgende

geen raad mee weet. Soms zorg je voor mensen met wie

je geen kant op kunt. Je wilt graag helpen, maar er zijn

situaties waarin je alleen maar onmacht voelt. Het

thema Onmacht wil dat gevoel bespreekbaar maken en

handreikingen bieden hoe hiermee om te gaan. 

Heb jij je in een zorgsituatie wel eens onmachtig gevoeld? Dat je niet meer wist hoe je met een bepaalde situatie of opmerking van iemand om moest gaan? Kun je hier iets over vertellen. Wat heb je toen gedaan?

ONMACHT

Soms moet je het ‘gewoon’ uithouden met

mensen. De onmacht blijft voelbaar. Wat heb jij

nodig om dat te kunnen volhouden? Van je

collega’s, van je baas, van je thuisfront, van die ene

bewoner?

■ Wat voor ‘succesverhalen’ heb je daarvan vanuit je

eigen werkervaring?

■ Wat voor tips heb je voor elkaar?

We hebben allemaal wel een favoriete cliënt; iemand

met wie het in één keer klikt! Het verzorgen van deze

mensen is plezierig en maakt op zware dagen het werk

de moeite waard.

Helaas zijn er ook cliënten bij wie je juist het tegendeel

ervaart. Je vindt het lastig om met hem/haar om te

gaan. Misschien weet je je geen houding te geven. Of

raak je geïrriteerd van hem/haar. Geef jezelf even de

tijd om zo’n ‘lastige’ cliënt in gedachten te nemen en

stel jezelf dan de volgende vraag:

Wat is het ten diepste waarom je het moeilijk vindt
hem/haar te verzorgen? Probeer het antwoord zo
dicht mogelijk bij jezelf te houden!

belangrijke  feiten:

Tussen de 65 en 80 jaar is depressie de meest voorkomende psychische klacht.

■ 4 tot 5% van de ouderen heeft depressieve klachten en depressieve symptomen komen voor

bij 15 tot 30% van de ouderen.

■ Oudere vrouwen hebben een 2x zo grote kans om depressief te worden.

■ Bij ouderen die een beroep doen op de thuiszorg zijn depressieve klachten 2x zo vaak aangetroffen dan bij hun leeftijdsgenoten die geen thuiszorg ontvangen.

■ Bij ouderen die in een verzorgingshuis wonen zijn bij 32% depressieve symptomen aangetroffen en bij 11% depressie

Wat is het verschil tussen
verdriet hebben en een
depressie?

THEMA: VEILIGHEID

Veiligheid 

• Je veilig en thuis voelen is een voorwaarde om als mens te functioneren
• Bij sommige clienten is dit basisgevoel aan het wankelen
• bv vergeetachtigheid, Parkinson of door een vreemde omgeving
• Door veiligheid te beiden ondersteun je de client in zijn welbevinden en zelfvertrouwen

Veiligheid of je ergens thuis voelen is een voorwaarde

om goed te kunnen functioneren als mens. Voor

sommige van onze cliënten is dit basisgevoel aan het

wankelen. Bijvoorbeeld doordat ze vergeetachtig

worden, lijden aan dementie of aan Parkinson of omdat

ze in een vreemde omgeving wonen. Het thema

Veiligheid wil handvatten bieden waardoor je

ondersteunend kunt reageren op cliënten die zich niet

veilig voelen

Bij veiligheid denken we vaak aan valpreventie en

andere manieren van veiligheid op lichamelijk gebied.

Je ‘mentaal’ veilig voelen in je leven, in de wereld is weer

een heel andere zaak. Hoe gaat dat?

Vrijheid: Schrijf op wat als eerste
in je gedachten
komt of wat je er bij voelt.
In één woord of een korte zin.

Levensthema: Grenzen

Opdracht in groepjes

■ Je krijgt de casus uitgereikt van de docent

Lees deze samen door

Herken je de beschreven situaties?

■ Welke levensvragen staan hier op het spel? "
■ Hoe ondersteun je cliënten in zo’n situatie? (denk

ook aan het inschakelen van anderen)

■ Wat kun je zeggen of doen om het gemakkelijker

voor hen te maken?

Het kunnen aangeven van grenzen is belangrijk in het

leven. Ook in je werk, ook in de ouderenzorg. Toch is het

gemakkelijk om, soms ongemerkt, over je grenzen heen

te gaan. Met alle gevolgen van dien. Het aangeven van

grenzen is als het snoeien van een plant. Door te snoeien

begrens je de groei met als gevolg dat de plant alleen

maar meer kan bloeien. Dit is de grondgedachte bij het

thema Grenzen. 
Casus:
‘Ik kon er vannacht niet van slapen,’ vertelt Irma, ‘Mevrouw Van

Swieten gaat morgen naar het verpleeghuis. Ze woont hier nu tien

jaar en zo lang ken ik haar al.

Langzaam maar zeker gaat ze achteruit. Inmiddels ligt ze vrijwel de

hele dag op bed. ’s Morgens helpen we haar in haar rolstoel en dan

is ze twee uurtjes op. Vaak brengen

we haar dan naar beneden, naar de

koffie. Daarna ligt ze weer een

paar uur op bed. ’s Middags helpen we haar weer even uit bed.

Maar daarna is ze op, te moe om

nog te kunnen zitten. Ze ligt stil op

bed. Zoals je haar achterlaat, zo

vind je haar weer.’

We lopen haar kamer binnen. Irma

groet mevrouw en helpt haar met

eten. De pap moet goed lobbig

zijn, anders kan mevrouw ’m niet

slikken. Spreken gaat nauwelijks

meer, maar ook zonder woorden

maken Irma en mevrouw van

Swieten duidelijk contact.

Een uurtje later komen we weer en

verzorgen we mevrouw op bed.

Irma vertelt mevrouw van Swieten

steeds wat ze gaat doen. ‘Even uw

ogen schoonmaken. Daar heeft u

een hekel aan, hé?’ Mevrouw van

Swieten trekt inderdaad geërgerde

grimassen, wanneer Irma met het

washandje haar ogen schoonmaakt. Daarna wast Irma mevrouw verder, eerst van boven,

daarna van onderen. Ze doet dit

graag voor haar. ‘Dit vind ik het

echte werk, weet je, dat je iemand

zo lekker kunt verzorgen,’ zegt ze.

Vandaag is het de laatste keer dat

Irma dit voor mevrouw kan doen.

Want morgen gaat mevrouw naar

het verpleeghuis en Irma werkt

dan niet. Dat is al lastig genoeg.

Maar wat Irma moeilijker vindt is,

dat mevrouw nog niet weet dat ze

morgen verhuist. Haar kinderen

hebben haar dat niet verteld en

Irma kan dus geen afscheid van

haar nemen en dat gaat haar aan

het hart, vertelt ze. We proberen

ons voor te stellen hoe het voor

mevrouw van Swieten moet zijn

om morgen, na tien jaar, onaangekondigd naar het verpleeghuis te

verhuizen. Het lijkt ons een hele

schok. Maar haar familieleden

willen het haar zelf vertellen en zij

vinden het beter om daarmee tot

het laatst te wachten... Dus tja, dat

heb je te respecteren, toch?

Of niet? Of zou je aan de familie

moeten voorleggen, dat jij denkt

dat het voor mevrouw van Swieten

wel een erg grote overgang betekent wanneer ze pas bij haar vertrek te horen krijgt dat ze naar een

verpleeghuis gaat? Toegegeven,

zo’n gesprek is niet gemakkelijk.

Daar is moed voor nodig. Je kunt

geconfronteerd worden met pijn

en met moeilijke vragen. En stel

dat de familie het mevrouw dan

wel eerder vertelt, dan kan dat betekenen dat mevrouw van Swieten

erg verdrietig wordt. En daar moet

je dan wel bij kunnen ondersteunen en het met haar durven delen

en dat is niet gemakkelijk.

In de praktijk komt het vaak voor,

dat we toch een beetje terugschrikken voor dergelijke emotionele

kanten van het werk. En dat leidt

er soms toe dat we liever een

beetje afstand houden: ons erbij

neerleggen – ‘de familie wil het

zo’ – terwijl we ’s nachts wakker

liggen met bedenkingen en verdriet.

Lees in groepjes de casus en bespreek samen de volgende vragen:■ Herken je de beschreven situaties?

■ Welke levensvragen staan hier op het spel? 

Denk na over de volgende vraag:

Irma  uit de casus vindt het niet goed dat de familieleden van mevrouw van Swieten haar niets hebben verteld over haar verhuizing naar het verpleeghuis. Maar ze vindt dat ze hun opvattingen moet respecteren. Irma zit daarmee in een dilemma.

- Heb jij in je werk wel eens iets moeten doen (of laten) dat tegen je eigen normen en waarden in

ging? (Denk bijvoorbeeld aan medisch beleid of dat je een dementerende moeder van de familie

niet mag vertellen dat één van haar kinderen is overleden.)
 Kun je daar iets over vertellen?

- Hoe ben je hiermee om gegaan?

GRENZEN EN DILEMMA'S

Begeleiden bij levensvragen

Bij de eigen grens hoort uiteraard ook het domein

waarbinnen de professional werkt: een huishoudelijke

medewerker verricht geen medische handelingen. Dat

is duidelijk. Een keer een pleister plakken is zo’n grens.

Wanneer het over levensvragen gaat, zijn die grenzen

minder duidelijk. Wij zijn immers allemaal mensen die

levensvragen stellen, dus waarom zou je daar niet op

ingaan? Geldt hier hetzelfde als in de situatie van de

pleister? Wat is de taak van de verzorgende in deze?

In de eerste plaats moeten zij levensvragen kunnen

verstaan en de cliënt kunnen bemoedigen en

bevestigen. Het hoort echter ook bij de

professionaliteit van een verzorgende om te

herkennen wanneer het nodig is om een geestelijk

verzorger te consulteren of naar hem of haar door te

verwijzen. De verzorgenden hebben hierin een

belangrijke signalerende taak. Wie hierin haar grenzen

kent en bereid is tijdig door te verwijzen, bewijst de

cliënt en de familie een grote dienst. Immers wanneer

de eerste vragen zich aandienen, kan er veel tijd en

levensgeluk gewonnen worden als deze vragen

besproken worden met een daartoe opgeleide

professional, een geestelijk verzorger. Onderstaand

schema laat de verschillende domeinen zien. Er is niet

veel verbeeldingskracht voor nodig om je voor te

stellen dat wanneer professies met elkaar

samenwerken de domeinen elkaar versterken.

Uit: Aandacht voor levensvragen in de zorgpraktijk. Twee

scholingen voor verzorgenden en verpleegkundigen in

zorginstellingen door Katrin Hansen, Truus van Kaam, Marcelle

Mulder, blz. 24/25.

■ Meer informatie?

■ Kijk eens op www.beroepshouding.nl, een site

waarin de beroepshouding, de beroepscodes en de

beroepsethiek in de zorg nader worden toegelicht.

■ Op de site van V&VN (www.venvn.nl) kun je de

beroepscode voor verpleegkundigen en

verzorgenden downloaden.

Arts, fysiotherapie, pedicure Voor het lichamelijk functioneren

Levensthema: Familiebanden

Het thema Familiebanden wil duidelijk maken wat

familiebanden kunnen betekenen voor mensen en hoe

wij ouderen kunnen ondersteunen op dit gebied. 

ROLLEN

Familie en naasten zijn in vier rollen bij de zorg betrokken:
1. Als familielid en vriend
2. Als expert naast de bewoner zelf

3. Als collega

4. Als client

Familieleden en andere naasten zijn in vier ‘rollen’ bij

de zorg betrokken:

Als familielid, vriend:

De familieleden en vrienden zijn in eerste instantie

verwanten, naasten en hebben wel een relatie, maar

geen zorgrelatie met de cliënt. In de eerste plaats is

hij/zij een belangrijke ander (dochter, vriend,

kleinzoon, partner) voor de cliënt en het is belangrijk

dat dat ook onder moeilijke omstandigheden mogelijk

blijft. Dat vraagt van ons, dat we die relatie mogelijk

maken.

Als expert naast de bewoner zelf:

Familieleden kennen de cliënt doorgaans al heel lang

en kunnen dus, indien nodig, veel vertellen over het

leven en de voorkeuren van hem of haar. Dit geldt

zeker voor de familieleden die zelf ook een tijd voor

hun familielid hebben gezorgd. Zo kunnen ze je

bijvoorbeeld tips geven over hoe je hun familielid kunt

helpen bij het eten of drinken of hoe je hem/haar het

beste kunt benaderen als hij/zij boos of verdrietig is.

Deze rol van familieleden vraagt van ons dat we, als

dat nodig is, hen daarnaar vragen.

Als collega:

Mensen die lange tijd voor een familielid hebben

gezorgd blijven dit vaak ook nog doen als hun

familielid professionele zorg krijgt. Daardoor zijn ze

‘partners in de zorg’ van de professionals. Dat vraagt

van ons dat we met hen overleggen en samenwerken.

En hen aanmoedigen, stimuleren, bijvoorbeeld om

met de cliënt op stap te blijven gaan.

Als cliënt:

Veel familieleden hebben het af en toe nodig dat er

een beetje voor hen gezorgd wordt. Ze hebben zelf

mogelijk verdriet of andere gevoelens rondom de

cliënt. Dat vraagt van ons, dat we hen ook geregeld

ondersteunen, hen een luisterend oor bieden

Opdracht in tweetallen

Maak tweetallen en vertel elkaar om de

beurt in een paar minuten over een familielid van je

waar je goed mee op kan schieten of waar het juist

gevoelig mee ligt
Familiebanden kunnen naast veel liefde en warmte

ook pijn en verdriet opleveren. Ken een voorbeeld?

Wil je daar aan de ander wat over vertellen?

■ Hoe was het om over een familielid te spreken?

■ Hoe is het om een ‘vreemde’ te vertellen over een familierelatie? (spannend, komt te dicht bij, veilig,enz)

Hoe ondersteun je familieleden die aangeven dat
ze moeite hebben met hun moeder/vader?

Levensthema: Seksualilteit

Bij seksualiteit denken we vaak niet in eerste instantie

aan ouderen en zeker niet aan ouderen in een

zorginstelling. Toch is seksualiteit evenals intimiteit van

alle leeftijden, zoals blijkt uit deze foto van Marrie Bot.

Het thema Seksualiteit wil duidelijk maken wat dit kan

betekenen voor mensen op leeftijd. Daarnaast wil het

handvatten bieden hoe we cliënten op dit gebied

kunnen ondersteunen.

Seksualiteit en ouderen
Schrijf 1 woord, 1 zin
wat in je gedachten komt
of wat je er bij voelt

Het is duidelijk: oude mensen beleven net als jonge mensen genot, opwinding en intimiteit aan hun

lichamelijkheid. Toch is dat,

vreemd genoeg, geen onderwerp

waar in de zorg veel aandacht voor

is. Een smakelijke maaltijd, een verzorgd lichaam? Wij doen ons best!

Maar ongestoord vrijen? Of op andere manieren van je lijf genieten?

Dat is geen thema waar we veel

mee bezig zijn in een verzorgingshuis.

De gespreksleider bespreekt daarna plenair wat er is

opgeschreven met de groep.

Leidraad:

■ Wat valt op aan wat is opgeschreven?

■ Waar ben je het mee eens of oneens? Waarom?

■ Welke (werk)ervaringen heb je hier zelf mee?

Stelling: Seksualiteit is privé en hoort niet thuis in
een Zorgleefplan

😒🙁😐🙂😃

Hoe kun je als verzorgende letterlijk en figuurlijk
ruimte geven aan de seksualiteitsbeleving van je
bewoner/cliënt?

In onze huidige maatschappij lijkt seksualiteit

voorbehouden aan jongeren en volwassenen en dat

terwijl de behoefte aan intimiteit in de ouderdom niet

afneemt. Wel is er vaak minder behoefte aan de

daadwerkelijke geslachtsgemeenschap. Dit kan te

maken hebben met lichamelijke ongemakken die

horen bij ouder worden zoals erectieproblemen of een

droge of pijnlijke vagina. Meer dan een kwart van de

mensen die ouder zijn dan 75 jaar is seksueel actief.

Strelen, knuffelen en zoenen leidt bij acht van de tien

ouderen vrijwel altijd tot een orgasme. Dat percentage

is hoger dan bij jongeren.

Het ongestoord beleven van seksualiteit in

verpleeghuizen en in mindere mate ook in

verzorgingshuizen is vaak niet gemakkelijk. Niet

iedereen heeft een eigen kamer die goed af te sluiten

is. Er zijn zorginstellingen waar geliefden zich in een

aparte kamer kunnen terug trekken. Maar ja, dan weet

wel de hele afdeling ervan...

Meer informatie

■ Geliefden, timeless love, een fotoboek van paren op

leeftijd die elkaar beminnen, van Marrie Bot, 2004.

De prijs van dit boek is ± € 10,- bij de Slegte.

■ Ontbijten in je eentje van Cri Stellweg, 2002.

■ De Rutgers Nisso groep heeft een informatielijn

voor Ouderen & Seksualiteit; 0900-5112233

(€ 0.50 p/m). Er is informatie over verschillende

onderwerpen te beluisteren maar het is ook

mogelijk om voor een persoonlijk gesprek te

kiezen.

■ Film Als handen spreken van Kees van Hemert

(te bestellen bij www.vanhemertproducties.nl, de

prijs is € 35,-). Deze film geeft vijf portretten van

ouderen die vertellen over ouder worden,

intimiteit, erotiek en laten zien hoe zij vorm geven

aan hun relaties

Levensthema: Je leven vergeten

In het woeste IJslandse landschap dienen

steenmannetjes als wegwijzer. Zo heb je houvast

onderweg. Voor mensen die vergeetachtig worden of

lijden aan dementie is houvast onderweg heel

belangrijk. Het thema Je leven vergeten wil duidelijk

maken hoe wij als zorgverleners houvast

– steenmannetjes – aan deze mensen kunnen bieden.

Doe mee aan een oefening om je voor te stellen hoe het leven is, als vrijwel alles voortdurend vreemd voor je is. Luister naar de tekst die voorgelezen wordt

Doe je ogen eens dicht, gebruik alle fantasie die je in je

hebt en stel jezelf eens voor...

■ Dat je in een totaal onbekende stad bent... Nee, niet

één in Nederland of een ander westers land, probeer

maar eens een land als Guatemala of Birma.

■ Ineens sta je midden in die stad, allemaal geluiden

om je heen van auto’s en brommers die toeterend

voorbij komen. Je ruikt vreemde geuren en alles

wat je ziet, zie je voor de eerste keer.

■ Stel je nu eens voor... je moet iets, laten we zeggen

dat je dringend naar het vliegveld moet omdat je

vliegtuig over een uur vertrekt. Maar ja, waar is nu

dat vliegveld? Je loopt, steekt over, dwaalt straten

en steegjes in. Je begrijpt de borden niet die aan de

kant van de weg staan en hoe ziet een bushalte of

een taxi er eigenlijk uit in dit land?

■ Maar je hebt niet voor niets een mond gekregen

dus je gaat aan iemand vragen waar je moet zijn. Ze

lopen je voorbij... ze kijken je niet aan... Eindelijk

iemand die naar je luistert, een mooie dame... maar

wat zegt ze nou? Ze begrijpt je niet. ‘Nee, ik wil naar

het vliegveld!’ probeer je in alle talen die je machtig

bent. Helaas zit de goede er niet bij. Met handen en

voeten er bij dan... Geërgerd en beslist loopt de

dame weg.

■ ‘Help me dan! Ik moet... Wat zou het fijn zijn als er

iemand in deze drukke, vreemde straat was die de

moeite nam mij te begrijpen en te helpen... Zo mis

ik straks mijn vliegtuig!’

Vraag aan de deelnemers; hoe was het om je dit voor

te stellen? Beschrijf eens hoe jij je zou voelen als jij je in

deze situatie zou bevinden (vb paniek, angst,

onzekerheid)?

■ Heb jij tips voor het ondersteunen van

dementerende of verwarde ouderen in dergelijke

situaties? Wat kun je zeggen of doen om het

gemakkelijker voor hen te maken?

Vraag: hoe zou je willen dat jouw afdeling overkomt op
cliënten? Wat zou je aan de inrichting kunnen
veranderen op jouw afdeling om het anders te laten
overkomen?

Levensthema: sterven en gedenken

In de ouderenzorg nemen we vaak afscheid van

mensen, doordat ze overlijden. Toch is het niet altijd

gebruikelijk om hier even écht bij stil te staan en dat

terwijl de behoefte daaraan vaak groot is. Het thema

Sterven en gedenken wil aandacht besteden aan het

gedenken van mensen die gestorven zijn en aan

symbolen en rituelen die daarbij een rol kunnen spelen

SYMBOLEN EN RITUELEN

■ los laten van ballonnen

■ verbranden van briefjes

■ weggooien van stenen

■ rode rozen

■ lelies

■ vlag half stok

■ trouwring

■ aansteken van een kaars

Probeer samen met de groep te omschrijven wat de

betekenis is van deze symbolen en rituelen en in welke

situaties we ze gebruiken. Kijk eens naar de

verschillen? Heb je zelf wel eens één van deze

symbolen of rituelen gebruikt? Wil je hier iets over

vertellen?

Opdracht

Bespreek in groepjes met elkaar de volgende vragen

Vragen

Wat kan het voor mensen betekenen om afscheid te moeten nemen?

Hoe ondersteun je cliënten die iemand hebben verloren? Wat kun je zeggen/doen/laten om het

gemakkelijker voor hen te maken?

 Wat vind je er van dat kamers van bewoners zo snel weer leeg moeten én opnieuw gevuld zijn?

Hecht jij waarde aan gedenken? Waarom? Welke vormen van gedenken passen bij jou?

Ken je mensen die andere vormen van gedenken van waarde vinden?

Je kunt zowel positieve (trouwdag, verjaardag) als

negatieve (oorlog, overlijden) gebeurtenissen

gedenken. Maar gedenken, dat doet bijna iedereen.

Voor mensen is het belangrijk om bepaalde

gebeurtenissen in de tijd te markeren. Meestal

gebruiken we hiervoor symbolen en rituelen. Een

symbool is iets tastbaars, bijvoorbeeld een voorwerp,

dat iets abstracts uitbeeld. Denk maar eens aan het

leggen van een krans, het aansteken van een kaars of

een vlag die halfstok hangt.

We kennen het gedenken in het groot, met het hele

land, zoals bijvoorbeeld op 4 en 5 mei. Maar er is ook

zoiets als gedenken in het klein, bijvoorbeeld in het

eigen gezin. Veel gezinnen ontwikkelen gaandeweg

hun eigen rituelen en bijbehorende symbolen om

belangrijke gebeurtenissen in de familie te gedenken.

‘Op de verjaardag van mijn overleden man komen alle

kinderen langs. We gaan dan samen naar zijn graf om

daar bloemen te leggen en we bidden dan het Onze

Vader. Nee, we zijn helemaal niet zo gelovig maar dit

hebben we gewoon altijd zo gedaan’ (mevrouw A.,

83 jaar). Er zijn ook nieuwe(re) rituelen en symbolen.

Zo zijn er stille tochten ontstaan als symbool voor de

strijd tegen zinloos geweld. Soms worden er dan ook

nog (witte) ballonnen los gelaten. 

Jullie groepje:

Midden in Oslo, Noorwegen staat het bekende Vigelandpark. Het park heeft 212 stenen, granieten en

bronzen beelden die gemaakt zijn door de kunstenaar

Gustav Vigeland. Het thema van de beelden is leven en

dood. Dit wordt in levensgrote beelden van embryo’s,

baby’s, kinderen, mannen en vrouwen, ouderen en

zelfs doden neergezet. Aan het eind van het park

bevindt zich de ‘cirkel van het leven’. De foto bij dit

thema is het laatste beeld van deze cirkel. Wat vind je

van deze verbeelding? Wat zegt het je?

Hoe heb je deze lessencyclus ervaren?

😒🙁😐🙂😃

Bronnen

Kijk ook eens op de website:

www.netwerklevensvragen.nl. Hier vind je allerlei informatie over levensvragen en ouderen

Verlieskunde, handreiking voor de beroepspraktijk van Herman de Mönnink, 2003.

https://www.relief.nl/wp-content/uploads/2020/07/  Met ouderen in gesprek.

 Troost, vragen, geven en ontvangen is een praktisch boek over dit lastige onderwerp door Riekje Boswijk-Hum
Kijk eens op www.kenniscentrum-ouderen.nl.

Het Trimbos-instituut ontwikkelde de cursus: In demput, uit de put voor ouderen met depressieve klachten. In veel buurtcentra en verzorgingshuizen

wordt deze cursus gegeven. Voor sommige ouderen kan deze cursus zinvol zijn om grip te

krijgen op hun verlieservaringen.
Met ouderen in gesprek over zingeving en verlieservaringen
Marcelle Mulder

Trijntje Scheeres-Feitsma

Bij veel zorgorganisaties staat de autonomie van de

cliënten voorop. Dit betekent dat cliënten, wat letterlijk zelfs ‘klanten’ betekent, zelf kunnen, mogen

en moeten beslissen hoe ze hun leven met professionele zorg willen leiden. Dat klinkt allemaal heel mooi, maar de dagelijkse praktijk is weerbarstiger.

Wij moeten ons er, als zorgverleners, van bewust zijn dat de mensen die in een zorginstelling wonen, daar

niet wonen omdat het er zo ‘gezellig’ is. Ze wonen er omdat ze afhankelijk zijn van professionele zorg. Ze

zijn afhankelijk omdat ze ziek zijn en hulp nodig hebben bij hun dagelijks leven. Een zorgrelatie is dus

per definitie een afhankelijkheidsrelatie.