Les 5: Muziek in de Middeleeuwen

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Les 5: Muziek in de Middeleeuwen

Lesdoelen

• Je kent en herkent de kenmerken van Gregoriaans 
• Je kunt de ontwikkeling van de meerstemmigheid (organum) in de ME beschrijven en herkennen 
• Je kunt de ontwikkeling van het notenschrift beschrijven
• Je kent de onderdelen van de mis
• Je kunt de kenmerken van wereldlijke Middeleeuwse muziek herkennen en beschrijven

Een dag in een klooster

Gregoriaans

Vast onderdeel van het kloosterleven: 

het gezongen gebed. Alle 150 psalmen uit
de Bijbel worden in 1 week tijd gezongen
volgens vast 'rooster'. 

Vanaf 9e eeuw overal dezelfde melodieën: Gregoriaans (vernoemd naar paus Gregorius) die de gezangen verzamelde en vastlegde.

Kenmerken Gregoriaans

• Eenstemmig, mannen of vrouwen
• geen duidelijke maat / telling
• Latijn
• A capella (stem = meest natuurlijke instrument, direct contact met God)
• Soms responsoriaal: voorzanger, koor antwoordt.
• sylllabisch = een noot per lettergreep OF melismatisch = meer noten per lettergreep  

Luister naar Vox Nostra Resonet . Dit fragment is tweestemmig. 

Sleep de pinnen naar de juiste antwoorden.

Melismatisch

Syllabisch

De onderstem is

De bovenstem is

Ontwikkeling van het notenschrift: 1

Neumen: krabbeltjes boven de tekst, geheugensteuntjes voor de zangers.

De vorm van de neumen geeft het stijgen of dalen van de melodie aan.

Ontwikkeling van het notenschrift: 2

• Guido van Arezzo voegt lijnen toe om de toonhoogte nauwkeuriger te noteren.
  
• ezelsbruggetje: ut (do) - re- mi...
• vierkante noten
• muziek wordt complexer omdat mondelinge overdracht niet meer hoeft. 

Vroege meerstemmigheid 

(polyfonie): organum (± 900)

Na het Gregoriaans: ontwikkeling van de meerstemmigheid:

• parallel organum: stemmen bewegen dezelfde kant op (vaak in kwarten en kwinten, zie hierboven. Kwarten en kwinten golden in de ME als consonant).
  
• Daarna: vrij, zwevend en melismatisch organum.

Links: parallel organum

(paralelle kwarten)

Rechts: melismatisch organum

De oudste vorm van organum: parallel organum

Polyfonie (± 1200)

• Muziek werd steeds complexer: van 2-, naar 3- en 4-stemmig. 
• Componisten van de Notre Dame, Leoninus en Perotinus 
  
• Basis = cantus firmus (oude Gregoriaanse melodie) in lange noten gezongen door tenor (hoge mannenstem), daarboven nieuwe stemmen. 
  

Soorten kerkelijke liederen

De normale mis (ordinarium) bestaat uit 5 vaste gezangen:

-Kyrie

-Gloria

-Credo

-Sanctus/Benedictus

-Agnus dei

Ook: psalmen en propriumgezangen die horen bij feest- en naamdagen.

Wereldlijke muziek

• Weinig bewaard gebleven
  
• Waarschijnlijk eenstemmig gezongen
• Ritmischer en dynamischer dan kerkmuziek
• In de volkstaal
• Syllabisch
• Troubadours / trouvères / minnesänger (vaak zelf van adel)
• tekst moet goed verstaanbaar zijn
• Begeleid door instrumenten: harp, luit, vedel, trommels, tamboerijn.

Begin aan je huiswerk:

-LZ TB blz. 24, 25, 34, 35, 42, 43

Maken WB:

opdr. 6 (blz. 16)

opdr. 31 (blz. 21)

opdr. 35, 40, 42 (blz. 22/23)

opdr. 49 (blz. 24)

Herhaling les 2

Hoe wordt deze vorm van meerstemmigheid genoemd?

1. parallel
2. tweestemmig
3. organum
4. cantus firmus

In de vorige les hebben we het gehad over syllabisch en melismatisch.

Bij welke manier van zingen hoort dit fragment?

1. syllabisch
2. melismatisch
3. cantus firmus
4. thuis onder de douche

Beschrijf de voordelen van de muzieknotatie voor Gregoriaanse gezangen.

In de vorige les hebben we het gehad over syllabisch en melismatisch.

Bij welke manier van zingen hoort dit fragment?

1. syllabisch
2. melismatisch
3. cantus firmus
4. thuis onder de douche

Waarom is gregoriaanse muziek altijd a capella?

1. omdat er nog geen goede instrumenten waren
2. kloosters bezaten geen instrumenten
3. omdat de menselijke stem het beste instrument is
4. instrumenten zouden de aandacht afleiden van de tekst

Dit lied is geschreven door Hildegard von Bingen. Omschrijf twee muzikale kenmerken waarop deze muziek verschilt van het traditionele Gregoriaans.