bs 3.1 en 3.2: Genotype en fenotype en genen

• Biologie
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 3

Erfelijkheid en evolutie

basisstof 1 Genotype en fenotype

Leerdoelen

3.1.1 Je kunt omschrijven wat een genotype, wat een fenotype en wat een gen is.

3.1.2 Je kunt beschrijven hoe organismen informatie over erfelijke eigenschappen overdragen aan hun nakomelingen via chromosomen.

3.2.1 Je kunt omschrijven wat homozygoot, heterozygoot, dominant, recessief en intermediair fenotype betekenen.

‘Wat lijk jij veel op je vader.’ ‘Je bent precies je moeder.’ Deze opmerkingen heb je misschien weleens gehoord van familie of vrienden. Ze gaan over je erfelijke eigenschappen.

Organisatieniveau van een Organisme

Orgaan

Deel van je lichaam met één of meer functies.

Orgaanstelsel

Groep organen die samenwerken.

Organisme

Een levend wezen. Dat kan zijn een mens, dier, plant maar ook een schimmel of een bacterie is een levend wezen.

Alles waarin biologische processen plaatsvinden is een organisme

Weefsel

Een groep cellen met dezelfde vorm en dezelfde functie vormen samen een weefsel.

Cellen

Een cel is de kleinste levensvorm die er bestaat. Alle organismen, of het nou planten, dieren, schimmels of bacteriën zijn, bestaan uit één of meerdere cellen.

Organisatieniveau cel

Cel

Cellen zijn de kleinst levende éénheden van het lichaam en van de meeste organismen. Cellen zijn opgebouwd uit organellen bijvoorbeeld uit mitochondrieën en de celkern

Chromosomen

Een chromosoom bestaat uit DNA en genen. De celkern bestaat uit 46 chromosomen. 23 chromosomen heb je van je moeder gekregen en 23 chromosomen heb je van je vader gekregen.

DNA

Chromosomen bestaan uit DNA. Het DNA bevat codes waarin onze erfelijke eigenschappen zijn vastgelegd. Dit noem je de genen. Er liggen op elk chromosoom meerdere erfelijke eigenschappen dus meerdere genen. Die genen worden door een drager (DNA) bij elkaar gehouden.

Celkern

In een cel zitten organellen, de celkern is daar een voorbeeld van.

De celkern van elke lichaamscel van een mens bevat 46 chromosomen. Behalve in de voortplantingscellen, daar zitten er 23 in 

Gen

Een gen is een stukje DNA. Elk gen beschrijft de code van een kenmerk, die (mee)bepaalt hoe u er uit ziet en hoe uw lichaam werkt. 

Allel

Elk gen bestaat uit twee allelen, één op elk chromosoom. Dat betekent dus dat je een allelen van je moeder hebt gekregen en allelen van je vader.

Chromosomen en genen

(Alle erfelijke eigenschappen)

Gen en Allel

Een stukje DNA dat de code voor een  erfelijke eigenschap draagt noemen we een GEN.

Allel = variant van een gen.

Voorbeeld van erfelijke eigenschappen:

haarkleur (blond, zwart, rood)

haarstijl (krullend of steil)

oogkleur (blauw, bruin, groen)

Erfelijke eigenschappen worden overgedragen aan de nakomelingen

Bij de bevruchting versmelten de kern van de eicel met de kern van de zaadcel. Er zitten dan  46 chromosomen in de bevruchte eicel. 

Vanaf dat moment vindt er alleen weer mitose plaats

Chromosomen

46 chromosomen in totaal

23 chromosomen paren
(van elke heb je er twee)

Het 23e paar noem de geslachtschromosomen

Man XY

Vrouw XX

Genotype

De informatie voor alle erfelijke eigenschappen samen noem je het genotype 

Hoe onstaat je Genotype

Het genotype wordt bepaald op het moment dat een eicel wordt bevrucht door een zaadcel. Bij de bevruchting komen de chromosomen van een zaadcel en de chromosomen van een eicel bij elkaar. Je krijgt dan erfelijke eigenschappen van je moeder en erfelijke eigenschappen van je vader.

Genen en chromosomen

Chromosomen komen in paren voor.     

 Genen en allelen dus ook!

Gen: een deel van een chromosoom dat de informatie bevat voor één erfelijke eigenschap

Allel: een  varianten van een bepaald gen

Een chromosoom bevat veel genen!

Fenotype en genotype

Genotype zijn de Erfelijk eigenschappen die je hebt geërfd van je ouders. 

Het Fenotype wordt bepaald door je genotype, maar ook je leefstijl en de omgeving 

Genotype + milieu = Fenotype

Fenotype 

Bij het fenotype horen de zichtbare eigenschappen, zoals je oogkleur, kleur haar ......

Maar ook de onzichtbare eigenschappen horen erbij, zoals je bloeddruk, je karakter en de bouw van je organen.

Genen kunnen aan of uit staan

• Genen kunnen aan of uit staan. 
• Bij een cel in de iris staat het gen voor oogkleur aan. In de cel van je oogwit staan deze cellen uit.

Jouw Genotype

We bekijken vaak  één erfelijke eigenschap per keer. 

Bijvoorbeeld de kleur van je haar.

Daarvoor heb je een allel (gen) van je moeder 

gekregen  en een allel (gen) van je vader

Omdat er dus een combinatie van die allelen

ontstaan bij de bevruchting kun je bijvoorbeeld

de haarkleur van je vader hebben en de kleur

van je ogen van je moeder.

Homozygoot: de erfelijke eigenschap bestaat uit twee gelijke allelen voor een bepaalde eigenschap.

Heterozygoot: De erfelijke eigenschap bestaat uit twee verschillende allelen voor een bepaalde eigenschap.

Maar welk gen komt nu tot uiting

• Dominant allel: Dit allel is de sterkste eigenschap en komt altijd tot uiting in het uiterlijk,

• Recessief allel: Dit allel is minder sterk en

komt alleen tot uiting in het uiterlijk als er geen dominant allel aanwezig is

Allelen worden opgeschreven met letters

Dominant = hoofdletter, bv. A of B of G of R

Recessief = kleine letter, bv. a of b of g of r

Intermediair fenotype:

Genen even sterk; je schrijft dit als Hoofdletter met een kleine letter ernaast bijv. Ar en Aw

Dan ontstaat er een Intermediair fenotype

Maar wat als de allelen (genen) even sterk zijn?

je gebruikt dan een Hoofdletter met een kleine letter ernaast 

Ar                                           Aw                          ArAw

begrippen die je moet leren!!

Genotype: De informatie voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme; alle genen in een celkern samen.

Fenotype: Alle eigenschappen van een organisme die tot uiting komen.

Gen: De stukjes DNA die samen de informatie voor een erfelijke eigenschap bevatten.

Allel: Variant van een gen; elk gen bestaat uit twee allelen.

Heterozygoot: Twee verschillende allelen voor een bepaalde eigenschap.

Homozygoot: Twee gelijke allelen voor een bepaalde eigenschap.

Dominant allel: Allel dat altijd tot uiting komt in het uiterlijk. Wordt aangegeven met een Hoofdletter.

Recessief allel: Allel dat alleen tot uiting komt als er geen dominant allel is. Wordt aangegeven met een kleine letter.

Intermediair fenotype: Fenotype waarin beide allelen even sterk tot uiting komen. 

Opdracht

Lezen en maken bs 3.1 - opdracht 5 tm 8

en

lezen en maken bs 3.2 - opdracht 4 tm 8

De klascode voor BVJ is: 128318

afsluiting

3.1.1 Je kunt omschrijven wat een genotype, wat een fenotype en wat een gen is.

3.1.2 Je kunt beschrijven hoe organismen informatie over erfelijke eigenschappen overdragen aan hun nakomelingen via chromosomen.

3.2.1 Je kunt omschrijven wat homozygoot, heterozygoot, dominant, recessief en intermediair fenotype betekenen.

Zet in de juiste volgorde (van groot naar klein)

1. 

2

3

4

5

Cel

Celkern

Chromosoom

DNA

Gen

Basen

Hoe noemen we de variant van een gen dat altijd tot uiting komt als het aanwezig is?

1. Homozygoot
2. Heterozygoot
3. Recessief
4. Dominant

Wat is de gencode als een eigenschap homozygoot recessief voorkomt?

1. AA
2. Aa
3. aa

Dominant betekent bij erfelijkheid

1. Zwak. Kleine letter gebruiken
2. Zwak. Grote letter gebruiken
3. Sterk. Kleine letter gebruiken
4. Sterk. Grote letter gebruiken

Het uiterlijk van een organisme noemen we

1. Genotype
2. Fenotype

Ontstaat het fenotype door het genotype?

1. ja
2. nee

Mathilde verft haar haar bij de kapper. Verandert hierdoor haar genotype en haar fenotype?

1. genotype wel fenotype niet
2. genotype niet fenotype wel
3. genotype niet fenotype niet
4. genotype wel fenotype wel