Muziek - Modernisme

• Kunst
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Muziek - Modernisme

Muziek 

Klassieke muziek: De benaming klassieke muziek wordt wel als een synoniem voor kunstmuziek of serieuze muziek gebruikt, als tegenhanger van populaire muziek (lichte muziek) en volksmuziek. 

Symfonische muziek: symfonie: muziekstuk dat door een aantal instrumenten tegelijk wordt gespeeld.

Amusementsmuziek:  een verzamelterm voor alle muziek die bovenal bedoeld is om te vermaken.

Modernisme 

-1900-1945 in het teken van de grote oorlogen

-Massavernietiging

-Alles wordt in twijfel getrokken

-Kunstenaars zetten zich af tegen tegen oude tradities

-Ontstaan veel veel nieuwe stromingen en stijlen: Avant garde

Kenmerken:

• Kenmerkend voor muziek uit modernisme: expressie. Doel: diepe emoties uit drukken
• Vaak op een heftige, rauwe en extreme manier. 
• 
  
• Klankkleur belangrijker dan de melodie.
• Slagwerk en blaasinstrumenten worden belangrijker
•  Nieuwe vormen van instrumenteren: geen stereotype ensembles meer, maar 'vreemde' combinaties van instrumenten.
• Sprechgesang: Spraakzang 
•  Ritme:  maatwisselingen, syncopen, onregelmatige maatsoorten, polyritmiek en polymetriek belangrijk.
•  Atonaal: Het tonale systeem wordt steeds verder losgelaten. 

Primitivisme

Expressionisme: uiten van hevige emoties en de innerlijke visie van de kunstenaar.

 Ook terug te vinden bij oorspronkelijke muziek uit bijvoorbeeld Afrika, Azië en de oorspronkelijke bewoners van Amerika. 

• Bezielend, terugkerend thema (ritme)
• Gezongen en bekrachtigd door slaginstrumenten en geuit in een steeds sneller en krachtiger ritme (trance)
• Beweegt vaak tussen vreugde en vrees, levensdrang en doodsangst.
•  Gebruik bij rituelen.

• Invloeden van Europese volksmuziek en tribale ritmes vinden zijn weg in de moderne muziek

Bela Bartok (1881-1945) 

• Hongaarse componist, pianist en etnomusicoloog. 
• Een van de belangrijkste componisten van de 20e eeuw
• Zijn muziek kenmerkte zich door de invloed van volksmuziek (primitivisme).
• Bartók combineerde traditionele volksmuziek met moderne technieken, waardoor hij een brug sloeg tussen verleden en toekomst. 
• Hij gebruikte nieuwe harmonieën en ritmes en polyritmiek (verschillende ritmes tegelijk) samen met onregelmatige maatsoorten. 

Igor Stravinsky

• Muziek voor  ballet Le Sacre du Printemps (1913). 
• Dit werk introduceerde primitivisme in de muziek, gekenmerkt door rauwe ritmes, dissonantie en repetitieve motieven. 
• Zijn vernieuwende benadering van ritme, harmonie en orkestratie inspireerde talloze componisten 
• Hij veranderde de muzikale taal voorgoed.

Atonaliteit & dodecafonie

• Tonaliteit
• Veranderingen eind 19e eeuw
• Schonberg en de atonaliteit 
• Dodecafonie (twaalftoonsmuziek)
• Schönbergs twaalftoontechniek maakt gebruik van een reeks, waarin elk van de 12 tonen eenmaal voorkomt.
• Seriële muziek (na WOII)
•  Muziek van Arnold Schönberg klinkt verwarrend
  
• Heeft geen duidelijke opbouw/structuur. Melodie is moeilijk te herkennen
• Niet meer 1 toonsoort waar alle noten de vast plek hebben t.o.v. de grondtoon

De muziek die Arnold Schönberg vanaf 1909 schreef is atonaal, ofte wel niet-tonaal. Tonaal wil zeggen dat melodieën en akkoorden hoofdzakelijk uit zeven (van de twaalf) verschillende tonen zijn samengesteld (de zeven tonen van de toonladder). Dat is geen bewuste keuze, maar het menselijk gehoor is het zo gewend. Bijna alle muziek, van de 17e eeuw tot en met de moderne popmuziek, is tonaal.

In tonale muziek zijn niet alle tonen gelijkwaardig. De 'do' (de eerste van de toonladder) is een rustpunt. Elke melodie is geneigd te eindigen op de noot do, anders klinkt hij niet 'af', blijft hij in de lucht hangen. 

Het verschijnsel dat alle noten hun eigen, herkenbare plaats hebben ten opzichte van de do heet tonaliteit. Muziek waarvan de melodie en de akkoorden regelmatig terugkeren op de centrale toon do, klinkt logisch en geordend.

In de laat-19e-eeuwse muziek kwamen echter steeds vaker fragmenten voor met heftige gevoelsuitingen. Om een onrustige, overstelpende sfeer neer te zetten, schreven componisten als Wagner en Mahler melodieën met grote, onlogische sprongen, begeleid door verrassende akkoorden die de luisteraar voortdurend in spanning hielden. Zij gebruikten daarbij voortdurend tonen die buiten de gewone toonladder lagen (chromatiek). In zulke heftige gedeeltes leek het alsof iedere nieuwe toon of akkoord de toehoorder opnieuw door de ziel snijdt. Toch waren deze fragmenten uitzonderingen binnen de gewone, tonale gedeeltes.

Ook Schönberg schreef zijn vroege composities  voor enorme orkesten in deze geladen compositiestijl. Maar rond 1909 besefte hij dat hij de grens van de traditionele muziek had bereikt. Muziek met een afgepast, regelmatig ritme en logische muzikale zinnen was uiteindelijk te beperkt om twijfel, verdriet of woede uit te drukken. Als expressionist wilde Schönberg muziek schrijven die psychologische spanningen en conflicten direct op de toehoorders zou overbrengen. Hij begon te schrijven in korte, grillige zinnetjes, onsamenhangende 'flarden', vol dissonante samenklanken. Het leek alsof hij rechtstreeks vanuit zijn gevoel muzikale grove, felgekleurde schetsen maakte, zoals de schilders van Die Brücke. De tekst was het enige wat een rode draad vormde door de stukken (Erwartung en Pierrot Lunaire, beide voor spreekstem met een klein ensemble).

Arnold Schönberg en zijn tijdgenoten wilden afrekenen met de aloude westerse compositieregels: de tonaliteit paste volgens hen niet bij de tijdgeest. Ze componeerden daarom 'atonale muziek', waarin de systemen van tonale muziek, zoals harmonieleer, bewust werden vermeden.

Deze 'vrije atonaliteit' miste een systeem (zoals de regels en functies van de tonaliteit); atonale muziek had daardoor geen eenheid. Schönberg vond dat het ontwikkelen van een atonaal systeem noodzakelijk was om volledig te kunnen breken met de tonale muziek. Hij deed dat door alle twaalf tonen van de chromatische toonladder dezelfde waarde toe te kennen. Schönberg noemde zijn methode 'componeren met twaalf alleen op elkaar betrokken tonen': de tonen verhielden zich niet meer tot een allesbepalende grondtoon

In 1921 noemde Schönberg de dodecafonie een ontdekking die de 'superioriteit van de Duitse muziek' de komende honderd jaar zou waarborgen. Over die superioriteit valt te twisten, maar de dodecafonie werd na de Tweede Wereldoorlog het grote voorbeeld van serialisten, die de techniek niet alleen op toonhoogte toepasten, maar ook op bijvoorbeeld toonduur, klankkleur en dynamiek.

Dodecafonie

(of twaalftoonstechniek)

Dodecafonie:  alle twaalf verschillende tonen uit de westerse muziektraditie één basisreeks wordt gemaakt. Die reeks dient vervolgens als uitgangspunt voor de compositie.  

Aan de basis van elk dodecafonisch stuk staat een reeks van twaalf verschillende tonen, heel toepasselijk de twaalftoonreeks genoemd. Dit is de ‘primaire’ reeks. Er kunnen ook variaties hierop worden gebruikt: kreeft (retrograde), omkering (inversie), en de omkering van de kreeft (retrograde inversie). 

Dit systeem berust op de absolute gelijkheid van elk van de 12 tonen binnen het octaaf en daarom is deze muziek ook atonaal.

Bij kreeftgang wordt de reeks van achter naar voor gespeeld. Bij omkering worden de intervallen tussen de noten van de reeks verticaal gespiegeld: een kwint omhoog wordt bijvoorbeeld een kwint omlaag. Retrograde inversie is een combinatie van beide technieken. Je kunt al deze variaties ook transponeren (op een andere toonhoogte plaatsen). 

Emancipatie van de dissonant

Dissonant: Een muzikale samenklank die niet welluidend is, de samenklank wringt. 

consonant: Een welluidende samenklank 

Vaak wordt dissonant door minder geoefende luisteraars verward met vals.

Gebruikt dissonant:  onrust en beweging op roepen of een kortstondige spanning  

Schönberg:  Dissonanten hebben niet langer een ondergeschikte positie in de muziek. 

Zijn bij Schönberg erg belangrijk. Paste bij het experiment-gerichte culturele leven in Wenen rond de eeuwwisseling.

Sprechgesang: Spraakzang 

Moderne muziek

1900-1950

Muziek

vóór 1900

Tonale muziek

veel dissonanten

atonaliteit

duidelijke harmonie en melodie

1

2

3

4

Voor 1900

----------------------------------

-Tonale muziek/Tonaliteit 

-Grondtoon in de muziek die voor samenhang zorgt)

Er is een duidelijke melodie en harmonie in de muziek 

(je herkent de structuur in de muziek, het voldoet aan je verwachtingen)

1900- 1950

----------------------------------

Het tonale systeem werd losgelaten...vernieuwing!

- Veel dissonanten

- Atonaliteit

- Melodie kent geen logisch verloop/ grote sprongen/ fragmentarisch

-Klankkleur: andere 'instrumenten' of bijzondere combinatie

- 12 toonsmuziek (dodecafonie)

- Jazzmuziek

Blues

Ontstaan: Zuidelijke staten VS rond 1860 en 1900 door Afro-Amerikanen. 

Oorsprong: liederen van slaven op de plantages over slechte omstandigheden, leed om door de dag heen te komen. (Het Engelse ´blue´ = melancholie)

De blues bestaat uit strofen van 3 gezongen regels (AAB Schema).

 (A1)  een stelling, of beschrijft een situatie 

(A2) versterkt regel A1 door deze meestal in gewijzigde vorm te herhalen. 

(B) vervolg in de laatste regel (B).

Arme muzikanten: gespeeld op goedkope muziekinstrumenten (mondharmonica) en instrumenten die in café’s voorhanden waren als contrabas, (bas)gitaren en piano’s. 

Begin 20-ste eeuw komen daar ook blazers bij.

Blues kenmerken 

• Inhoud: neerslachtige karakter → over het zware dagelijks leven 
  
• 
  
• Slepend tempo → langzame swing-beweging (subtiel uit de maat, spannende timing) 

• ‘call and response’
• Blue notes’ → noten die in combinatie met de begeleidingsakkoorden een spanning oproepen, ze worden als het waren een beetje gebogen.

• ‘Dirty intonation’ → rauw, schrapend stemgeluid en ‘Glissando’ → glijdende uithalen

Ragtime 

•  Afro-Amerikaanse muziek en de Europese klassiek komen samen. Marsachtige pianomuziek met een swingende melodie.
• Vaak gespeeld in “honky tonks” (bar)

• Strakke baspartij op piano, melodie gaat hier tegenin
  
• ‘Ragged time’ → ''gescheurde maat'': Klinkt als: melodie loopt voor begeleiding uit of er juist achteraan (uit de maat)
• Improvisatie

Jazz

Jazz ontstond in New Orleans in de jaren 30. Het waren vooral  Afro-Amerikanen die jazz maakten. Jazz ontstond uit een combinatie van meerdere muziekstijlen die al bestonden; de blues en ragtime uit de cafés,  en gospels uit de kerk. 

Gospel

• Ontstaan: Velden van de zuidelijke staten van de USA. 

• Zwarte religieuze muziek. Beïnvloed door zowel de ritmische muziek die de slaven meebrachten uit Afrika en manier van geloven van de witten. 

Jazz

• Jazz is expressief, met veel ruimte voor ter plekke verzonnen improvisaties. 
• Beïnvloed door West-Afrikaanse ritmes en ontstaan is in de Afro-Amerikaanse gemeenschap van New Orleans
• Kruisbestuiving van ragtime, blues, folk en gospel 
• 
  
• Bezetting: blazers, slagwerk, (contra)bas en vaak piano of zang. 
• Eerst afgekeurd later razend populair
  bij de Amerikaanse jeugd, maar ook onder kunstenaars in Europa, o.a. Mondriaan. 

JAZZ STIJLEN 

OUDE STIJL - 1910 - 1940

NEW ORLEANS JAZZ

 CHICAGO JAZZ

 BOOGIE WOOGIE

  SWING JAZZ

DIXIELAND

Nieuwe stijl na 1940

BEBOB

COOL JAZZ

FREE JAZZ

FUSION JAZZ

Jazz

Afrikaanse en westerse invloeden vermengen:

• Afrikaans: ingewikkelde ritmes, improvisatie, responsoriaal
  
• Europees: harmonie, melodie, vaste structuur, intrumentarium
  

Europese invloed komt door:

• Franse harmoniekapellen (“fanfare”) → de koperblazers.
  
• Bestuderen van: marsmuziek, musicalwijsjes, opera, klassieke muziek
  

Kenmerken van jazz:

• Improvisatie, vaak in de vorm van call and response
  
• Swing (gebruik van de syncoop → verlegging van accenten in muziek + tussen de tellen in!)
  
• Emotie
  
• Ingewikkelde ritmische structuren

Porgy & Bess

George Gershwin

1935

George Gershwin:

 

Joods-Russische componist

Populaire melodieën, films en Broadway-producties

Dichtte kloof tussen klassieke muziek en jazz 

Zijn muziek hielp bij de acceptatie van jazz als serieuze kunstvorm 

Porgy & Bess 

1935: Opera

De eerste uitvoering geen succes 

Bijzonder omdat:

Door donkere  acteurs en actrices gezongen/geacteerxd

Onderwerp: het gewone leven in een zwarte wijk

Een verhaal van liefde, passie, moord, doodslag, eenzaamheid en wanhoop

Porgy and Bess is een opera, in 1935 gecomponeerd door George Gershwin, op een libretto van DuBose Heyward en zijn broer Ira Gershwin, naar de roman Porgy van Dorothy Hartzell Heyward en DuBose Heyward uit 1927.

De eerste – weinig succesvolle – opvoering vond plaats op 10 oktober 1935 in het Alvin Theatre op Broadway in New York.

De opera was de ultieme poging van George Gershwin om erkenning te vinden als componist van klassieke muziek.

Een bijzonderheid van het werk is, dat alle rollen gezongen worden door zwarte acteurs en actrices. De componist stelde dit als eis. Slechts een paar zeer kleine rollen, zonder gezongen tekst, worden vertolkt door blanke acteurs.

Vanaf de lente van 1936 ging de productie op tournee door Amerika. In het Nationaal Theater van Washington DC mocht er aanvankelijk alleen voor een blank publiek worden opgetreden. Hoofdrolspeler Todd Duncan (Porgy) weigerde onder deze condities te spelen en uiteindelijk werden ook kleurlingen toegelaten. Het was de eerste keer in de geschiedenis dat het Nationaal Theater voor een gemengd publiek toegankelijk was.

De opera is na de dood van Gershwin populairder geworden. Toch wordt het werk weinig opgevoerd, mogelijk omdat het moeilijk is om een goede bezetting bij elkaar te krijgen van zwarte operazangers. Gershwin heeft namelijk testamentair bepaald dat alleen zwarte mensen de opera mogen opvoeren. Wel worden diverse stukken uit de opera nog steeds regelmatig uitgevoerd in jazzbewerkingen. Met name Summertime, It ain't necessarily so en I loves you, Porgy worden als klassiekers beschouwd. Hetzelfde geldt voor het album dat Miles Davis en Gil Evans in 1958 op basis van de opera maakten.

Béla Bartók

Hongaarse componist

Muziek taal vernieuwd door Westerse muziek te combineren met Oost-Europese volksmuziek 

Maakte veel gebruik van een fonograaf: opname volksliedjes