P3_litgs_middeleeuwen(1)

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

Nederlands, periode 3

havo 4

Planning literatuurgeschiedenis

• theorie literatuurgeschiedenis (voorbereiding toetsweek)
• opdrachten in de les (voor 1 punt leesdossier)
• middeleeuws werk lezen (voor 1 punt leesdossier)

LIEFDESLIEDJES

literatuurgeschiedenis

*Van middeleeuwen tot fin de siècle*

Overeenkomst middeleeuwen en heden?

• De middeleeuwen, dat is toch zo lang geleden. Wat hebben we nou gemeen met die mensen. Die zijn toch heel anders, dan wij, moderne mensen?
• In elke tijd worden mensen verliefd en zijn er mensen die daar liedjes, gedichten en boeken over schrijven.

Een van de oudst bewaard gebleven stukken tekst in de Nederlandse taal is een stuk uit een liefdesgedicht.

Middeleeuwen: kernwoorden

• Vrouwonvriendelijk
• Feodaal
• Theocentrisch
• Armoede, grote kloof arm-rijk
• Standenmaatschappij

Het feodaal stelsel 

Theocentrisch

• Het geloof in God speelt een belangrijke rol in de maatschappij.
• Alleen geestelijken konden lezen en schrijven. 
• Mensen moesten hard werken, goed leven en veel bidden om in de hemel te kunnen komen.  
  > Eigen invulling geloof > ketterij!

Tijdbalk

De tijd van de monniken & ridders

De middeleeuwen: 

• Vroege Middeleeuwen (500-1000)
• Hoge Middeleeuwen(1000-1300)
• Late Middeleeuwen(1300-1450)

Driedeling middeleeuwen

Vroege middeleeuwen (500-1000)

• Bekering tot het Christendom
• Geestelijken waren vrijwel de enigen die konden lezen en schrijven
• Zeer grote invloed van het geloof  >  (theocentrisch)

Hoge middeleeuwen (1000-1300)

• Eerste steden ontstaan
• Literatuurgeschiedenis ‘begint’ ca. 1100
• Eerste universiteiten komen op
  

Late middeleeuwen (1300-1500)

• Burgerij krijgt meer macht > - cultuur krijgt een burgerlijk karakter
• Het grootste gedeelte van de maatschappij behoort niet tot een van de drie standen

Hoe zat het met de liefde toen?

Liefde voor...

• Vorst, rol van trouw in feodaal systeem
• God, rol van liefde in theocentrisch wereldbeeld
• Medemens?

Schrijven in opdracht van

Belangrijk om te weten dat men in de middeleeuwen niet zozeer schreef om zichzelf uit te drukken, maar in opdracht

• Van koning: liefde voor de koning
• Van kerk: liefde voor God

Opdrachtgever = mecenas

Schrijvers en andere kunstenaars werden vaak financieel ondersteund door vorsten en andere adellijke lieden en gaandeweg ook door rijke burgers. Vooral aan een vorstenhof was het mogelijk om een vaste baan als ‘hofdichter’ te krijgen. Hofdichters hadden meestal meerdere taken in de hofhouding van de vorst, maar het was vooral de bedoeling dat zij literatuur schreven om de mensen aan het hof te vermaken en om de reputatie van de vorst te beschermen of te verbeteren.

Weinig plaats voor zelfexpressie

• Die ‘zelf’ deed er niet toe
• Toch…

Hebban olla vogola...

Een van de oudste zinnetjes in de ‘Nederlandse’ volkstaal komt ook van een monnik.   

Na al dat overschrijven van die droge kost had  de ganzenveer van de monnik niet genoeg inkt meer. Om te voorkomen dat hij vlekken zou maken op zijn manuscript met zijn opnieuw geïnkte pen, schreef hij op de laatste bladzijde eerst een ander stukje tekst op, een zogenaamde pennenproef. Deze monnik had nogal een gevoelige ziel, want hij schreef een stukje van een liefdesgedichtje.

Hebban olla vogala nestas hagunnan, hinase hic anda thu, wat unbindan we nu?

vogala.org

Literatuur

• Epiek: verhalende teksten (bv. ridderromans)
• Lyriek: liederen en gedichten
• Dramatiek: toneelstukken

Hendrik van Veldeke

• Oudste bij naam bekende dichter, eind 11e eeuw
• schreef zo'n 30 liefdesliedjes
• Doel: vermaak en voorbeeld van goed gedrag

Hoofse liefdeslyriek: de zanger toont zich opgetogen over de verblindende schoonheid van zijn geliefde, toch is hij in het diepst van het hart gewond, hij is bereid tot onvoorwaardelijke dienstbaarheid en toont zich bezorgd dat haar iets zal overkomen.

liefdeslyriek: veel over natuur, met natureingang: stemming van de dichter

Hoofsheid

Eercultuur → aanzien en waardering is afhankelijk van je individuele gedrag

Kenmerken hoofsheid:

galant zijn, je inleven in een ander, jezelf beheersen, vrouwen zijn hoogwaardige wezens, dienstbaarheid

→ Gedragsregels die bedoeld zijn om onderlinge spanningen te voorkomen→ Beschaafde omgangsvormen

→ Belangrijkste eigenschap: zelfbeheersing

To do...

• Luister deze podcast en maak de bijbehorende vragen.
  
  
• In deze podcast komen begrippen voor die je moet kennen. 

Opdracht 1 - vragen bij de podcast

Zoek de volgende begrippen/namen op, geef in eigen woorden steeds kort aan wat of wie wordt bedoeld:

• Wat zijn troubadours en Minnesänger?
• Wat wordt bedoeld met hoofs? Geef een genoemde karakterisering en geef genoemde voorbeelden van hoofsheid.
• Wat is een Natureingang?
• Wie zijn de volgende personen? (Wie zijn ze, wat schreven ze, wanneer leefden ze? Let op het gaat om literatuur)

Hadewych

Bredero 

Vondel 

To do...

• Lees het gedicht “Het zijn goede nieuwe tijden’ (in hertaling).
• Beantwoord daarna de vragen op de volgende slide.

Opdracht 2 - vragen bij gedicht

Vragen bij het gedicht:

1. Heeft het gedicht een Natureingang?

Zo ja, citeer het tekstgedeelte.

2. Het gedicht is hoofs te noemen. Welke hoofse kenmerken kom je tegen?

3. Tegen welk hoofs kenmerk wordt door de ik-persoon in het gedicht gezondigd?

 

Opdracht 3 - opzoeken

• Ga op zoek naar een liedje/rap uit je eigen wereld die over hetzelfde onderwerp gaat.
• Dus niet alleen over liefde, maar over de fout die de ik-persoon in het gedicht van Veldeke maakte.

LYRIEK

Hoofse liefdeslyriek: de zanger toont zich opgetogen over de verblindende schoonheid van zijn geliefde, toch is hij in het diepst van het hart gewond, hij is bereid tot onvoorwaardelijke dienstbaarheid en toont zich bezorgd dat haar iets zal overkomen.

liefdeslyriek: veel over natuur, met natureingang: stemming van de dichter

Egidiuslied

• beroemd liefdesgedicht uit de middeleeuwen: dichter treurt om gestorven vriend 
  
  
• Orale vertelcultuur: troubadours trokken van hof naar hof --> rijm

dichterdraagtvoor.nl

Egidius, waer bestu bleven?

Mi lanct na di, gheselle mijn.

Du coors die doot, du liets mi tleven.

Dat was gheselscap goet ende fijn.

Het sceen teen moeste ghestorven sijn.

Nu bestu in den troon verheven

Claerre dan der zonnen scijn.

Alle vruecht es di ghegheven.

Egidius, waer bestu bleven?

Mi lanct na di, gheselle mijn.

Du coors die doot, du liets mi tleven.

Nu bidt vor mi, ic moet noch sneven

Ende in de weerelt liden pijn.

Verware mijn stede di beneven.

Ic moet noch zinghen een liedekijn.

Nochtan moet emmer ghestorven sijn.

Egidius, waer bestu bleven?

Mi lanct na di, gheselle mijn.

Du coors die doot, du liets mi tleven.

Dat was gheselscap goet ende fijn.

Het sceen teen moeste ghestorven sijn.

Egidius, waar ben je gebleven?

Ik verlang naar je, mijn vriend.

Jij koos de dood, mij liet je ’t leven.

We hadden een goede, mooie vriendschap.

Het scheen of wij tezamen zouden sterven.

Nu ben jij opgestegen naar Gods troon,

omstraald door licht dat helder is dan de zonneschijn.

Alle vreugde valt jou ten deel.

Egidius, waar ben je gebleven?

Ik verlang naar je, mijn vriend.

Jij koos de dood, mij liet je ’t leven.

Bid voor mij, want ik moet nog ploeteren

en pijn lijden in deze wereld.

Bewaar een plaatsje voor me, naast jou.

Ik moet hier nog een liedje zingen.

Maar sterven moet iedereen.

Egidius, waar ben je gebleven?

Ik verlang naar je, mijn vriend.

Jij koos de dood, mij liet je ’t leven.

We hadden een goede, mooie vriendschap.

Het scheen of wij tezamen zouden sterven.

Egidius-lied

Epiek > tragiek Tristan & Isolde

Tristan gaat naar Ierland om een bruid te zoeken voor zijn geliefde heer, koning Mark van Cornwall. Om aan het vijandelijke Ierse hof niet herkend te worden, geeft Tristan zich uit voor een minstreel. Geïnspireerd door Isoldes oogverblindende schoonheid zingt hij een aangrijpend liefdeslied, waardoor hij haar tot dan toe ongenaakbare hart diep weet te raken. Na de nodige onderhandelingen staat de koning hem toe Isolde mee te nemen naar Cornwall om met koning Mark te trouwen. Maar door onoplettendheid van Isoldes dienares drinken Tristan en Isolde tijdens de zeereis een liefdesdrank, waardoor ze hevig verliefd op elkaar worden. Isolde is echter voorbestemd om Marks bruid te worden, en de liefde tussen haar en Tristan is dus gedoemd een overspelige te blijven. Als Mark de geliefden uiteindelijk betrapt, wordt Tristan naar Bretagne verbannen. Daar trouwt hij, maar kan zijn geliefde Isolde niet vergeten. Als hij, door een giftig wapen verwond, stervende is, laat hij Isolde roepen. Zijn vrouw liegt hem echter voor dat ze niet komt, zodat Tristan vertwijfeld sterft. Als Isolde hem even later dood aantreft sterft ze naast hem van verdriet.

EPIEK

Ridderromans (1)

• voorhoofse ridderroman
• hoofse ridderroman
• oosterse ridderroman

Ridderromans (2)

• voorhoofse ridderroman
  - keizer Karel de Grote (747-814)
  - ridders trouw aan vorst -> eercultuur
  - vrouw ondergeschikte rol

Ridderromans (3)

• hoofse ridderroman
  - legendarische koning Arthur (5e eeuw)
  - hoe je je moet gedragen
  - ridders zijn eervol, ze aanbidden de vrouw
  en gaan voor haar op queeste

Ridderromans (4)

• oosterse ridderroman
  - hoofse romans gebaseerd op Arabische
  literatuur/afspelen in het Midden-Oosten
  - ontstaan onder invloed van kruistochten

Fake news?!

• Wereldbeeld vormen -> gezin/vrienden/(social) media
• In de middeleeuwen niet zo primitief als vaak gedacht -> kennis uit de Bijbel / klassieke geschriften / eigen waarneming
• Encyclopedie: feiten en verzonnen verhalen  Jacob van Maerlant 'Der naturen bloeme' 

DRAMATIEK

Geestelijk vs. wereldlijk

• geestelijk: bijbelse verhalen opvoeren
•  wereldlijk: abele spelen (ernstig/mooi/kunstig)
  
  
• rederijkers: vereniging voor literatuur in wedstrijdvorm (gedichten en toneelstukken)
  volgens strenge regels iets bedenken, zeer kunstig gemaakt
  Anthonis de Roovere (1466 stadsdichter Brugge)

Deze toneelstukken zijn:

Esmoreit (1018 regels)

Gloriant (1142 regels)

Lanseloet van Denemerken (952 regels)

Vanden Winter ende vanden Somer (625 regels)

Rederijkers waren amateurdichters en voordrachtkunstenaars die zich vanaf de late middeleeuwen gingen organiseren in verenigingen.

LANSELOET VAN DENEMARKEN

Middelnederlands toneelstuk (oudste abele spelen)

952 regels

tweede helft 14e eeuw (Brabant?)

hoofs taalgebruik (Sanderijn)

onhoofse woorden (Lanseloet)

standenverschillen