NN C6 H5 renaissance v4 2324

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4,5

De 16e (renaissance) en 17e (Gouden eeuw) eeuw

Lesdoelen

Je kan zowel de  historische als de culturele context schetsen   van de 16e en 17e eeuw.

Je weet welke soorten literatuur er in de 16e en 17e eeuw waren.

Algemeen/ Historische context

Twee belangrijke ontwikkelingen op godsdienstig en politiek gebied in de zestiende eeuw die doorwerkten in de zeventiende eeuw:

1) de hervorming (reformatie)

2) het streven van vorsten naar centralisatie en absolutisme

Ook een belanrijke factor in die twee eeuwen: 

3) Nederland als zeevarende natie

1) De hervorming (reformatie)

Katholieke kerk (1)

• Christelijke kerk

• Staat onder leiding van de Paus in Rome (vandaar ook wel: Rooms-Katholieke Kerk)

• Hiërarchisch: er is een duidelijke leider en indeling van macht

• De mis (kerkdienst) en de Bijbel zijn in het Latijn

Katholieke kerk (2)

• Er staan beelden in de kerk

• Deze beelden (van bijvoorbeeld heiligen) worden soms ook vereerd

• Ook relieken (overblijfselen van heiligen) worden vereerd

• Er zijn magische handelingen en rituelen, zoals: wijn/bloed en brood/lichaam

Reformatie (1)

• Betekent hervorming

• In dit geval hervorming van de katholieke kerk

• Begint aan het einde van de middeleeuwen, in de 15e eeuw

• Protesteren tegen de macht en rijkdom (o.a. door aflaten) van de katholieke kerk

Reformatie (2)

• Belangrijkste hervormers: Maarten Luther en Johannes Calvijn

• In 1517 komt Luther met 95 stellingen (vooral tegen aflaten)

• Hij hoopt dat de Paus mee wil denken en de Kerk zal hervormen

• Luther wordt echter door de Paus in de ban gedaan

Maarten Luther (1483-1546)

Duitse monnink die grote moeite had met de aflaten en levensstijl van de geestelijken. 

Veel aanhangers in Duitsland.

Johannes Calvijn (1509-1564)

Zwitserse hervormer die vond dat beelden niet in de Kerk thuishoorden. 

Veel aanhangers in Nederland

Gevolgen van de reformatie

• Splitsing in de christelijke kerk (1517): ontstaan van de protestantse kerken (ook wel: hervormde- of gereformeerde kerk) naast de katholieke Kerk

• Protestantse kerk spreekt veel (arme) mensen in West-Europa aan.

• Vervolging van protestanten (ketters)
  

Protestantse kerk

• Christelijke kerk

• Er is geen duidelijke leider

• De mis (kerkdienst) en de Bijbel zijn in de volkstaal

• Geen beelden en/of verering van heiligen en relieken (is afleiding)

• Sobere handelingen

2) Het streven van vorsten naar centralisatie en absolutisme

Informatie

De Nederlanden (= zeventien verschillende gewesten) hebben als landsheer de koning van Spanje: Karel V (1500-1558). Deze koning vestigt in Spanje een centraal geregeerde, absolutistische heerschappij en hij streeft hier ook naar in de Nederlanden. 

De wens van Karel V is:

-onbeperkte macht voor de vorst

-een geloof (katholiek)

Informatie (vervolg)

De zoon van Karel V, Filips II (1527-1584), zet de wens van zijn vader voort, maar hij stuit op verzet:

-de Nederlanden willen geen absolutistische centralisatiepolitiek

-de calvinisten verzetten zich tegen de geloofsovertuiging

Leider van het verzet tegen de Spanjaarden is Willem van Oranje (1533-1584)

Het 

Wilhelmus

Het Wilhelmus gaat over Willem van Oranje-Nassau, een Nederlandse edelman die in 1568 in opstand kwam tegen de Spaanse koning.

Het Wilhelmus was een strijdlied van de soldaten/geuzen. Ze steunden Willem van Oranje-Nassau in de opstand.

Naamdicht (Acrostychon)

Het is een heel lang lied met 15 coupletten. De hele tekst van het Wilhelmus staat hier. Kijk maar eens welke naam je krijgt als je alle eerste letters van de coupletten naast elkaar schrijft. Let op: de Z = S en de V = U.

Extra weetje

Meestal wordt alleen het eerste couplet gezongen. In de Tweede Wereldoorlog zong men ook vaak het zesde couplet erbij. Dat gaat over ‘de tirannie verdrijven’ en het gaf moed om tegen de Duitse overheersing te strijden.

couplet 1

couplet 2

couplet 3

alle 1e regels

3) Nederland als zeevarende natie

In de 15e en 16e eeuw zochten Portugese en Spaanse zeevaarders naar een zeeweg naar Indië 

-> ontdekkeningsreizen en handel.

Handel in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden komt op en in 1602 werd de Verenigde Oostindische Compagnie (V.O.C.) opgericht. Eerst handel in koloniale waren zoals kruidnagels, muskaatolie etc. Vanaf de 17e eeuw ook slavenhandel.

De handel stimuleert de nijverheid en industrie. De economie maakt in de Republiek een enorme groei door. De 17e eeuw wordt dan ook wel aageduid als de Gouden eeuw, maar deze welvarendheid is alleen voor mannen uit de zaken- en bestuurswereld.

Algemeen/ Culturele context

In de middeleeuwen waren kennis en wetenschap onder het geloof gesteld. Vanaf de zestiende eeuw verandert dat: kennis en wetenschap krijgen de vrijheid om werkelijk te onderzoeken.

Twee centrale vragen:

-Wat is betrouwbare kennis?

-Hoe zitten kosmos en universum in elkaar?

Algemeen/ Culturele context

Naast het zoeken naar 'wat betrouwbare kennis is' en 'het functioneren van kosmos en universum' is de mens ook bezig met het nadenken over zichzelf: humanisme.

Het humanisme speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de renaissance.

Wat is betrouwbare kennis?

De vraag naar de methode om ware kennis te funderen werd in de filosofie van de 16e en 17e eeuw op twee verschillende manieren beantwoord:

A- Empiristen (Bacon en Locke) - betrouwbare kennis is gebaseerd op zintuigelijke ervaring en waarneming

B-Rationalisten (Descartes en Spinoza) - betrouwbare kennis is gebaseerd op het kritische verstand

Hoe zitten kosmos en universum in elkaar?

Het middeleeuwse wereldbeeld (=geocentrisme) veranderde:

Copernicus (1473-1543)  -> formuleerde de hypothese dat de aarde niet  het centrum is -> de zon is het middelpunt waar de andere planeten (waaronder de aarde) omheen bewegen. 

Galileo (1564-1624) -> bewijst de hypothese van Copernicus (=heliocentrisme)

Humanisme

Nadenken over de mens zelf.

Van theocentrische (op Godgerichte) wereldbeeld werd vervangen door een meer antropocentrisch (op de mens gericht) wereldbeeld. 

Volgens humanisten verschilde de mens van het dier door:

-vermogen te kunnen spreken

-vermogen onderscheid te kunnen maken tussen goed en kwaad (ethiek)

Humanisme 

Een van de bekendste humanisten is Erasmus  (1466-1536).

Erasmus:

-had een afkeer van kerkelijke rituelen

-gebruikte de klassieke literatuur als leidraad voor studie (Bijbel)

-pleitte voor gematigdheid, gewetensvrijheid en tolerantie

-kritiseerde de misstanden in de katholieke kerk (sloot zich niet aan bij hervormers)

-schreef Lof der zotheid (mensen laten zich leiden door domheid, dwaasheid en zelfbedrog)

Renaissance

Wat betekent 'renaissance'?

Renaissance

• Betekent: wedergeboorte van de Griekse en Romeinse kunst en cultuur

• Periode tussen ongeveer 1450-1600

• Ontstaan in Italië
• Sociale basis van de renaissance waren de burgers: humanisten, leden van de heersende klasse en kunstanaars

Renaissance en kunst

Herleving van klassieke vormen in de:

-architectuur (Romein Vitruvius -> Brunelleschi / verhoudingsleer Vitruvius -> Leonardo da Vinci)

-schilderkunst (lineair perspectief)

-beeldhouwkunst

Herwaardering van de klassieke Romeinse godenwereld en mythologie in de kunst en literatuur.

Homo universalis

Het hoogste ideaal in de Renaissance, een mens die uitblonk op alle gebieden van de menselijke cultuur, noemde men ook wel de homo universalis (leonardo da Vinci).

Anders denken over het leven en de dood

• Memento mori (Gedenk te sterven), wordt carpe diem (Pluk de dag)

• Mensen gaan meer leven voor het leven nu, en niet voor het leven na de dood

• God en geloof blijven heel erg belangrijk, maar het vertrouwen in de kerk wordt minder

middeleeuwen

Renaissance

Gedenk te sterven

Carpe diem

Pluk de dag

Memento mori 

Literaire ontwikkelingen

-Schrijvers en publiek

-Toneel

Literaire ontwikkelingen/ Schrijvers en publiek

De schrijver:

-werd bekend -.> naam auteur onder zijn werk

-was volksopvoeder  en opinievormer

-was kritisch, maar was nooit ondermijnend

-schreef voor eigen vriendenkring (P.C. Hooft)  of voor een groot publiek (Jacob Cats)

Literaire ontwikkelingen/ Toneel

Literaire ontwikkelingen/ Toneel

Translatio= vertalen van een tekst uit de klassieke oudheid 

Imitatio= imiteren van een schrijver/ toneelstuk Warenar van P.C. Hooft en Samuel Coster -> een eigen bewerking van de Romeinse komedie 

Aulularia van Plautus ( ca. 200 v. Chr.)

Aemulatio= verbeteren van een klassieke tekst/ treurspel Adam in ballingschap van Vondel -> Latijnse drama Adamus exul

Literaire ontwikkelingen/ Liederen en liedboeken

Veel teksten uit de 16e en 17e eeuw waren bedoeld om gezongen te worden. 

Eind 16e eeuw -> liederen verzameld -> liedboeken (klein/ makkelijk mee te nemen/ verschillende onderwerpen/ anoniem auteurs)

Begin 17e eeuw -> Liedboeken voor specifieke doelgroep: de jeugd (grote, royaal uitgevoerde luxe liedboeken/ thema: liefde)

Bekend liedboek uit die tijd is Groot Lied-boeck (1622) van G.A. Bredero

Literaire ontwikkelingen / Reisverhalen

Een andere vaarroute: niet onderlangs, maar bovenlangs

Circa 1450 Fra Mauro:  Italiaanse geestelijke maakt een kaart van de wereld (plat?)  ->

1572 Typus Orbis Terrarum:  deze wereldkaart geeft weer hoe ze in die tijd denken -> de kaart is zo getekend dat het lijkt dat je bovenlangs kan in plaats van langs Spanje (=gevaarlijk).

Willem Barentz probeert meerder malen de noordoostpassage te vinden. Bij derde poging komt zijn schip net voorbij de noorpunt van Nova Zembla vast te zitten 1596-1597 -> boek Overwintering op Nova Zembla door Gerrit de Veer =droge rapportage

1601 kaart van Nova Zembla van De Bry en De Veer. Het vage gedeelte links van de kaart geeft aan dat ze niet weten wat daar is -> wie weet een route?

De noordelijke route lukt niet, dan maar weer via de gevaarlijke zuidelijke route

1646 schipper Bontekoe vertrekt met zijn schip De Hoorn. Dit verhaal , Het journaal van Bontekoe, is minder logboek (=Overwintering op Nova Zembla) en meer roman (verhaallijn met opbouw/ climaxen)

Kenmerk -> je ziet de godsvrucht erin  (bidden en dan vliegende vissen eten = God/ tijdens aanval moordenaarsdorp steekt opeend wind op =God)