15e, 16e en 17e eeuw - humanisme & renaissance

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Literatuurgeschiedenis

15e, 16e en 17e eeuw

Voorgeschiedenis

Middeleeuwen

Orale cultuur, later handgeschreven teksten
Theocentrisch wereldbeeld

Geestelijke en wereldlijke literatuur

Boekdrukkunst

1455: Johannes Gutenberg, Mainz

Invloed van de boekdrukkunst

Tekstproces

• Grotere productie
  
• Snellere verspreiding
  
• Goedkoper
  
• Hogere kwaliteit
  

Directe gevolgen

• Teksten toegankelijk voor burgerij
  
• Meer mensen lezen en schrijven
  
• Burgerij mondig en kritisch
  

Indirecte gevolgen  

• Onderscheid elite– burgerij wordt kleiner
  
• Nieuwe ontdekkingen
  
• Revolutie, opstand
  

Renaissance

De Renaissance (wedergeboorte, herleving van de kunst van de klassieken) ontstond rond 1400 in Italië.

• Antropocentrische levenshouding: de mens staat centraal
• Er wordt gestreefd naar artistieke vormschoonheid.
  
• De kunstenaar zelf is niet langer anoniem en wordt geëerd.
  
• Nieuwe genres zoals sonnetten, odes, brieven, biografieën, geschiedschrijving, emblemata en de klassieken tragedie.

Literaire genres

• Sonnet: gedicht van 14 regels met twee strofen van vier en twee van drie regels 
• Emblemata: pictura, motto en subscriptio
  
• Ode: lofdicht op iets of iemand
  
• Biografie: levensbeschrijving van een persoon
  
• Puntdicht: kort gedicht met een humoristische inhoud

Petrarkistisch sonnet

Reformatie - Maarten Luther

Als Maarten Luther in 1517 zijn 95 stellingen op de deur van de slotkerk in Wittenberg spijkert, begint de reformatie. 

Hij heeft in zijn stellingen vooral kritiek op misstanden in de rooms-katholieke kerk. Zijn opvattingen over het geloof vinden hier al snel gehoor. Mensen wilden zelf een oordeel over geloofszaken kunnen geven.

Het indidivu staat centraal

Ook de ideeën van Johannes Calvijn over de predestinatie werden door veel gelovigen overgenomen. Volgens deze opvattingen kom je in de hemel door uitverkiezing van God. Calvinisten benadrukten het belang van hard werken, ijver, spaarzaamheid en plichtsbesef.

Doordat het individu centraal staat, gaat men zelf nadenken i.p.v. dat enkel de katholieke kerk dit doet.

Waarom sluit het calvinistische gedachtegoed aan bij de mentaliteit van de ontwikkelde burgerij?

Hoe versterkte de ontwikkeling van de drukpers de hervorming, die door Luther en Calvijn werden ingezet?

Humanisme

Streven naar een mens die zich niet laat leiden door anderen (de Kerk) maar zelfstandig op onderzoek uitgaat. Daarbij moet de mens bevrijd worden van bijgeloof en moet hij het geloof rationeel benaderen. Vrijheid en verdraagzaamheid zijn daarbij heel belangrijk. Alleen als hij leeft volgens deze principes kan hij een homo universalis, een algemeen ontwikkelde persoonlijkheid worden.

Grote denkers uit de 16e eeuw

• Maarten Luther (1483-1546)
  
• Desiderius Erasmus (1466-1536)
  
• Thomas More (1478-1535)
  
• Dirck Volkertszoon Coornhert (1522-1590)
  

Historische context 17e eeuw

1568-1648: Tachtigjarige Oorlog

1585: Val van Antwerpen

1588: Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

1602: Oprichting Verenigde Oostindische Compagnie (VOC)

1609-1621: Twaalfjarig bestand

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588)

• Samen tegen de vijand
  
• Zoektocht naar  goede bestuursvorm
  

• Propagandaliteratuur: Wilhelmus als lijflied werd voor de ‘geuzen’.
  

Kennis en wetenschap

Middeleeuwen

• Theologie

16e en 17e eeuw

• Ware kennis
• Empirisme (Bacon, Locke)
• Rationalisme (Descartes: 'cogito, ergo, sum)
• Copernicaanse wending

Literatuur in de Gouden Eeuw

Religieuze strijd: vrijheid van geweten (katholieken - Latijn versus calvinisten - Nederlands).

Politiek: vrijheidsstrijd. De strijd tussen Spanje en Holland.

Honger naar kennis: onderwijs en onderzoek. 

Volmaakte vormen: Klassieke oudheid, imitatio en vaste vormen, zoals het sonnet.

De wereld ontdekken: reisverhalen. Invloed van de VOC en WIC.

Ernstig en komisch toneel

Rederijkers

Rederijkerskamers: “Eglantier”. Toneelwedstrijden.

De Nederduytsche Academie (Bredero)

Schoonheid van taal, toewerken naar Standaardnederlands.
Klassieke tragedie: 5 akten, droevig einde, rei van engelen.  

Schouwburg: niet meer op straat. Kenmerk van de ‘elitecultuur’.

1637: Amsterdam, Vondel: Gijsbrecht van Aemstel