Samenstellingen en koppeltekens: Hoe schrijf je ze correct?

• Nederlands
• Middelbare school
• Speciaal Onderwijs
• havo
• Leerroute H
• Leerjaar 2

Samenstellingen en koppeltekens: Hoe schrijf je ze correct?

Leerdoel

Je weet hoe je samenstellingen schrijft;

Je kan uitleggen hoe de Engelse taal voor verwarring kan zorgen bij het schrijven van samenstellingen;

Je weet wanneer je een koppelteken gebruikt.

Samenstellingen aan elkaar schrijven

Een samenstelling is het samengaan, of het aan elkaar plakken van twee aparte woorden. De woorden ‘les’ en ‘boek’ worden samen ‘lesboek’. Een samenstelling schrijf je zoveel mogelijk aan elkaar:  

het dolfijnen/bad

de beuken/houten pingpong/tafel

drie/ën/veertig/honderd protest/stemmers

Wat is een samenstelling?

1. Een woord dat uit twee of meer aparte woorden bestaat.
2. Een woord dat uit minimaal drie woorden aparte bestaat.
3. Een lang woord.
4. Een tegenstelling.

Maak goede samenstellingen.

vaart

bok

pan

taak

straf

steel

steen

ruimte

Een samenstelling kan dus ook uit meer dan twee  woorden bestaan. 

Maak nu een samenstelling van de volgende woorden.

griezel

rund

stijl

eet

vlees

film

marathon

cursus

gerecht

dans

kamer

stoel

Maak zelf minimaal twee samenstellingen maken die beginnen met het woord: huis...

Voorzetsels

Voorzetsels zijn?

De bekendste voorzetsels zijn: aan, achter, af, behalve, beneden, bij, binnen, boven, buiten, door, in, langs, met, na, naar, naast, om, onder, op, over, per, sinds, te, tegen, tot, tussen, uit, van, via, volgens, voor, zonder.

Vaak wordt het ezelsbruggetje 'huis' gebruikt.

Samenstellingen met een voorzetsel schrijf je ook aan elkaar:

waarover

eraan

waarin

eromheen

daartussenin

Lees de zinnen. Vul een samenstelling met voorzetsel in.

Denk ... dat je je wekker zet!

1. erover
2. daaraan
3. eraan
4. daarover

Is dit de doos ...
je koptelefoon zat?

1. waarbij
2. waarin
3. waarop
4. erin

Ik ben ...
gekomen dat ze heeft gelogen.

1. erbij
2. erachter
3. ernaar
4. intussen

Invloed Engels

De regel is helder: je schrijft schooldag en niet school dag. Toch worden samenstellingen steeds vaker geschreven met een spatie ertussen. Deze fout ontstaat waarschijnlijk onder invloed van het Engels. In het Engels schrijf je samenstellingen vaak wél met een spatie: 

school book / schoolboek

school holidays / schoolvakantie

Noteer de Nederlandse vertaling van de volgende Engelse woorden.
art history

1. kunst geschiedenis
2. kunstgeschiedenis
3. kunst-geschiedenis

herb butter

1. karneboter
2. kruiden-boter
3. kruideboter
4. kruidenboter

Koppelteken

Die gebruik je wanneer er kans is op een uitspraakprobleem (of een leesprobleem) gebruik je een koppelteken.

Bij samenstellingen met een aantal klinkers achter elkaar:

stageplaats en stage-uren

nadoen en na-apen

nettowinst en netto-opbrengst

slaap- en waakritme

in- en uitgang

schoolgangen en -lokalen

voor- en nadelen

wintertruien en -broeken

Ook:

Bij samenstellingen die een deel van het woord weglaten:

in- en uitgang / voor- en nadelen

Bij samenstellingen met letters, afkortingen en cijfers. 

Let op: in het geval van een samenstelling met een afkorting gebruik je het koppelteken alleen wanneer je de afkorting niet als één woord uitspreekt. 

Je gebruikt het dus niet bij havoleerling, maar wel bij mbo-student.

d-snaar, 12-letterige code, A-4 papier

En bij:

Bij samenstellingen met ‘ex’ en ‘oud’:

ex-vriend

oud-leerling

Bij samenstellingen met aardrijkskundige namen:

Zuid-Amerika

Zuidoost-Gelderland

Amsterdam-Oost

Noord-Hollander

Samenstellingen met voorzetsels

Ook samenstellingen met een voorzetsel schrijf je aan elkaar, zoals 'waarover' en 'ervoor'.

Invloed van Engels

Hoewel in het Nederlands samenstellingen aan elkaar worden geschreven, worden ze onder invloed van het Engels steeds vaker met een spatie geschreven. Dit is een fout die vermeden moet worden.

Koppelteken gebruiken

Bij kans op uitspraak- of leesproblemen gebruik je een koppelteken, bijvoorbeeld bij 'stage-uren' en 'netto-opbrengst'.

Samenstellingen met afkortingen

Bij samenstellingen met afkortingen gebruik je een koppelteken alleen wanneer je de afkorting niet als één woord uitspreekt, bijvoorbeeld 'vwo-leerling' en 'd-snaar'.

Bijzondere samenstellingen

Bij specifieke samenstellingen, zoals die met 'ex' en 'oud', aardrijkskundige namen en bepaalde lettercombinaties, zijn er specifieke regels voor het gebruik van koppeltekens.

Oefeningen

Laat de studenten oefenen met het aan elkaar schrijven van samenstellingen en het juiste gebruik van koppeltekens door middel van oefeningen en quizzen.

Schrijf 3 dingen op die je deze les hebt geleerd.

De leerlingen voeren hier drie dingen in die ze in deze les hebben geleerd. Hiermee geven ze aan wat hun eigen leerrendement van deze les is.

Schrijf 2 dingen op waarover je meer wilt weten.

De leerlingen voeren hier twee dingen in waarover ze meer zouden willen weten. Hiermee vergroot je niet alleen betrokkenheid, maar geef je hen ook meer eigenaarschap.

Stel 1 vraag over iets dat je nog niet zo goed hebt begrepen.

De leerlingen geven hier (in vraagvorm) aan met welk onderdeel van de stof ze nog moeite. Voor de docent biedt dit niet alleen inzicht in de mate waarin de stof de leerlingen begrijpen/beheersen, maar ook een goed startpunt voor een volgende les.