7.1 De eeuw van de Verlichting

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

VWO 5 H7 tijd van pruiken en revoluties.

7.1 De verlichting

Lesdoelen:

In deze paragraaf leer je:

- hoe rationeel denken en optimistisch de ideeën van verlichte denkers waren en hoe deze werden toegepast.

- hoe verlichte denkers dachten over godsdienst.

KA: rationeel optimisme en 'verlicht denken' dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen.

Empirisme is

1. onderzoek door waarneming
2. aannemen wat er in de bijbel staat
3. aannemen wat de klassieken schrijven
4. onderzoek door logisch nadenken

VWO 5 

7.1 De verlichting

Rationalisme en optimisme

'Nature and nature's laws lay hid in night,

God said: let Newton be! And all was light.' Alexander Pope

Dit grafschrift illustreert hoe de wetenschappelijke revolutie uit de 17e eeuw gevolgd werd door een algemene revolutie in het denken --> verlichting.

Deze nieuwe denkwijze komt op bij de ontwikkelde mensen.

Oude tijd: Duisternis	Nieuwe tijd: Verlichting
Onwetendheid, domheid en intolerantie.	Kennis, inzicht en verdraagzaamheid. Met het verstand, de rede is er een mogelijkheid om alles te begrijpen en te verbeteren.

Rationalisme zou leiden tot algehele vooruitgang.

Niet alleen in wetenschap en techniek, maar ook op het gebied van recht, de politiek en menselijk geluk.

Vrijheid was belangrijk. Vrijheid om te denken en gedachten te wisselen.

Alexander Pope

VWO 5

7.1 De verlichting

Rationalisme en optimisme

De verlichting begon eind 17e eeuw in Engeland en Nederland.

--> oorzaak: daar waren naar verhouding meer vrijheden en konden boeken uitgebracht worden die elders verboden waren.

In de 18e eeuw sloeg de beweging over naar landen als Duitsland, Frankrijk en Amerika. In de hele westerse wereld raakte de verlichting in de mode bij ontwikkelde mensen en vorsten. Parijs werd het centrum van de verlichting.

Discussies en uitwisseling van ideeën:

- verlichte leesclubs

- verenigingen

- samen onderzoek

- rijke dames die verlichte denkers uitnodigden in hun salons.

VWO 5

7.1 De verlichting

Rationalisme en optimisme

Verlichtingsfiguren en politiek denkers:

In zijn werk De l’esprit des Lois concludeert Charles Montesquieu dat er drie machten zijn die gescheiden moeten worden:

De wetgevende macht ,de uitvoerende machten de rechtsprekende macht.

Deze drie verschillende machten moeten elkaar controleren. Ook moeten de machten gezamenlijk voorkomen dat een van de machten de bovenhand krijgt. 

In 1762 publiceerde Jean-Jacques Rousseau zijn boek; Du contrat social. Met het boek Du contrat social bracht Rousseau een alternatieve visie op de politiek naar voren. Landen moesten bestuurd worden door de algemene wil van het volk, dat een ‘sociaal contract’ (maatschappelijk verdrag) aanging met de bestuurder. Iedere burger heeft gelijke rechten, maar wel moet het door de maatschappij aangewakkerde eigenbelang opgeheven worden in een algemene wil. 

Belangrijkste werk van d’Alambert (rechts) en Diderot (links) was de Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers. Deze encyclopedie wilde mensen kennis bijbrengen en vooral: zelf laten nadenken.

De Encyclopédie voerde een pleidooi voor meer liberalisme, democratie en bekritiseerde bestaande autoriteiten en wanpraktijken, waaronder de Rooms-Katholieke Kerk en de absolute vorst.

VWO 5

7.1 De verlichting

Godsdienst

Kritiek op godsdienstige intolerantie was een belangrijk onderdeel van de verlichting.​

​

De Pruisische koning Frederik de Grote vond dat alle religies gelijke rechten moesten hebben.​

​Zijn vriend Voltaire bestreed fel godsdienstige bekrompenheid. 

Hij was geen atheïst: iemand die niet in een god gelooft. 

Hij was wel een deïst: iemand die aanneemt dat God de 

wereld ooit heeft gemaakt, maar zich er niet meer mee 

bemoeit. Volgens hem verliep alles op aarde sinds de 

schepping volgens vaste natuurwetten.​

Voltaire

Examenopdracht

Gebruik bron 1.

Toon aan:

• dat Thomas Paine werd geïnspireerd door verlichte idealen;
  
• dat Thomas Paine een voorstander was van een sociaal contract.

Toon aan:

• dat Thomas Paine werd geïnspireerd door verlichte idealen;
  
• dat Thomas Paine een voorstander was van een sociaal contract.

Examenopdracht

Gebruik bron 1.

Toon aan:

• dat Thomas Paine werd geïnspireerd door verlichte idealen;
  
• dat Thomas Paine een voorstander was van een sociaal contract.

Bron 1

Tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog tegen Groot-Brittannië schrijft de Amerikaanse filosoof Thomas Paine in een open brief aan de Amerikanen:

‘Ik beschouw de oorlog van Amerika tegen Engeland als een oorlog van het volk, of als een oorlog namens het volk, die wordt gevoerd voor het beschermen van de natuurlijke rechten van het volk en haar bezittingen. Het volk heeft besloten haar rechten te verdedigen en daar zelfs haar leven en haar bezittingen voor te riskeren. Het volk heeft vertegenwoordigers gekozen en hebben hen gezegd: “Handel in ons belang en we zullen jullie steunen en ondersteunen.” Dit is de basis en het principe van de oorlog tegen Engeland en dus is er geen andere conclusie mogelijk dan dat elke Amerikaan aan zijn verplichtingen heeft te voldoen en zich moet inzetten ten gunste van de oorlogvoering, op welke wijze dan ook.’

Examenopdracht

Gebruik bron 1.

Toon aan:

• dat Thomas Paine werd geïnspireerd door verlichte idealen;
  
• dat Thomas Paine een voorstander was van een sociaal contract.

Bron 1

Tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog tegen Groot-Brittannië schrijft de Amerikaanse filosoof Thomas Paine in een open brief aan de Amerikanen:

‘Ik beschouw de oorlog van Amerika tegen Engeland als een oorlog van het volk, of als een oorlog namens het volk, die wordt gevoerd voor het beschermen van de natuurlijke rechten van het volk en haar bezittingen. Het volk heeft besloten haar rechten te verdedigen en daar zelfs haar leven en haar bezittingen voor te riskeren. Het volk heeft vertegenwoordigers gekozen en hebben hen gezegd: “Handel in ons belang en we zullen jullie steunen en ondersteunen.” Dit is de basis en het principe van de oorlog tegen Engeland en dus is er geen andere conclusie mogelijk dan dat elke Amerikaan aan zijn verplichtingen heeft te voldoen en zich moet inzetten ten gunste van de oorlogvoering, op welke wijze dan ook.’

Toon aan:

• dat Thomas Paine werd geïnspireerd door verlichte idealen;
  
• dat Thomas Paine een voorstander was van een sociaal contract.

Noteer het zo:

• Thomas Paine werd geïnspireerd door verlichte idealen omdat, .... leg uit wat verlichte idealen zijn ....verwijs naar een voorbeeld uit de bron.
• Thomas Paine was een voorstander van een sociaal contract, omdat....leg uit wat sociaal contract is  ..... bewijs met verwijzing uit de bron.

Aan de slag

mk van par 7.1

opdr 4 en 8

opdracht 4

a Thomas Hobbes, John Locke en Jean-Jacques Rousseau maakten zich sterk voor het sociaal contract tussen volk en bestuur, waarbij het volk kiest door wie het wil worden geregeerd en waarbij de soevereiniteit bij het volk ligt.

Montesquieu beschreef de trias politica, waarbij de scheiding van de uitvoerende, wetgevende en rechtsprekende macht voorkomt dat één persoon of instelling alle macht in handen krijgt.

Voltaire wilde inspraak in het bestuur voorbehouden aan een minderheid van mensen die daar vaardig genoeg voor is.

Denis Diderot en Jean d’Alembert stelden een Encyclopédie samen om ervoor te zorgen dat zoveel mogelijk mensen zichzelf konden ‘verbeteren’ door kennis op te doen over zoveel mogelijk onderwerpen.

b Hobbes, Locke en Rousseau vulden elkaar aan, Voltaire had liever een beperkte volksinspraak.

c Verlichting gaat over zelf nadenken. Kant maakte van ‘Durf te denken’ zelfs het motto van de Verlichting. Zelf nadenken betekent zelf een mening vormen, los van tradities en geloof, maar ook los van wat andere mensen denken. Dan zijn meningsverschillen onvermijdelijk.

Opdracht 8

 Voorbeelden van combinaties:

- verlichte ideeën is te verbinden met ratio en rationeel optimisme. Een eigenschap van verlicht denken is dat de ratio bepalend is voor ideeën, in plaats van traditie, bijgeloof of gewoonten die eerder bepaalden welke gedachten en ideeën men over bijvoorbeeld politiek of samenleving had of moest hebben. Het geloof in de ratio zorgde voor een hoge mate van optimisme over de mogelijkheden van de mens en de ‘verlichte’ samenleving.

- ancien régime is te verbinden met verlicht absolutisme en natuurlijke rechten. De absolute bestuursvorm van het ancien régime komt ter discussie te staan. Vorsten hebben voortaan de taak om verlichte ideeën en natuurlijke rechten van mensen, zoals vrijheid, veiligheid en bescherming van bezit te realiseren en te waarborgen. Sommige vorsten blijven dit wel als absoluut vorst doen, maar met het goede voor het volk als hun grootste belang.

- trias politica is te verbinden met sociaal contract en grondwet. Via de trias politica wordt vastgelegd hoe in het bestuur van een land de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht wordt verdeeld. Dit wordt vaak in een grondwet beschreven, waarbij wordt uitgegaan van een sociaal contract tussen de bestuurders en de bevolking dat bepaalt wie er mag besturen.