Drempel 6: Psychologie

• Big History
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4

Inleiding in de Psychologie

Psychologie gaat over.... 

Een tak van wetenschap die menselijk gedrag in al zijn vormen bestudeert is de psychologie. Sommige psychologen bestuderen vooral hoe mensen leren, denken, onthouden en taal aanleren. Zij horen tot de discipline van de cognitieve psychologie. De ontwikkelingspsychologie bestudeert deze zaken, maar ook sociaal gedrag, in het kader van ontwikkeling. Een ontwikkelingspsycholoog stelt vragen als: Wanneer begint een kind zijn moeder te herkennen? Wanneer kan een kind zich inleven in een ander? Zo probeert hij in

kaart te brengen hoe ons gedrag met de jaren steeds complexer wordt. Wanneer er iets in de

ontwikkeling misgaat, kom je in het veld van de klinische psychologie terecht. Dit vakgebied

onderzoekt afwijkingen in gedrag en problemen die mensen kunnen krijgen. De klinische psychologie hangt weer samen met de persoonlijkheidspsychologie, waar er wordt gekeken naar wat voor persoonlijkheid mensen ontwikkelen. 

Ten slotte is er nog de sociale psychologie, die ook weer samenhangt met de andere deelgebieden. Sociaal psychologen onderzoeken gedrag van mensen dat op anderen betrokken is. Zij kijken naar het gedrag van een individu onder invloed van de groep om hem heen. De sociale psychologie werd vooral groot in de jaren 1950 en 1960, toen er meerdere spraakmakende experimenten werden uitgevoerd.

Sociale psychologie

• Sociaal psychologen onderzoeken gedrag van mensen dat op anderen betrokken is. 
  
• Zij kijken naar het gedrag van een individu onder invloed van de groep om hem heen. 
  
• De sociale psychologie werd vooral groot in de jaren 1950 en 1960, toen er meerdere spraakmakende experimenten werden uitgevoerd.
  

1962 - Yale University

Stanley Milgram

Doel: bereidheid te meten van een deelnemer om taken uit te

voeren die een gezaghebbende opgaf, maar die strijdig waren met het persoonlijke geweten

van de deelnemer.

Het experiment was bedoeld om de bereidheid te meten van een deelnemer om taken uit te voeren die een gezaghebbende opgaf, maar die strijdig waren met het persoonlijke geweten van de deelnemer. Het zat zeer ingenieus in elkaar en de proefpersonen moesten uiteraard niet doorhebben waar het om ging anders krijg je sociaal wenselijk gedrag. Onder het mom van een ‘geheugenstudie' werden deelnemers geworven. Milgram wilde zogenaamd onderzoeken wat de invloed van straf was op het leren. De proefpersoon werd voorgesteld aan de andere deelnemer, die eigenlijk een acteur was. Middels een 'loting' kreeg de proefpersoon altijd de rol van leraar en de acteur die van leerling. De straf in het experiment bestond uit elektrische schokken. De deelnemer werd zelf blootgesteld aan een kleine schok van 45 volt, zodat hij kon voelen wat de straf betekende die hij later zou moeten uitdelen. De proefpersoon werd naar een laboratorium gebracht waar ook een man met een witte jas zat die aantekeningen maakte van het onderzoek. De leerling (de acteur) nam plaats in een kamer daarnaast. Ze konden elkaar dus niet zien, maar wel horen door de muur. 

De proefpersoon werd geïnstrueerd een lijstje van woordparen voor te lezen, die de 'leerling' moest onthouden. De leerling moest hierna met een druk op de knop het juiste woord aangeven. Als zijn antwoord onjuist was, moest de proefpersoon hem een schok geven, die verhoogd werd met 15 volt bij elk verkeerd antwoord. Als de leerling een correct antwoord

gaf, werd het volgende woordpaar voorgelezen. Op het instrument waarmee de proefpersoon schokken moest uitdelen stond precies het aantal volt aangegeven, maar ook van links naar rechts de termen slight shock, moderate shock, strong shock, very strong shock, en in rood intense shock, extreme intensity shock en danger: severe shock en daarna X X X. De leraar (proefpersoon) geloofde dat hij echte schokken aan de leerling gaf. In werkelijkheid werden die niet gegeven, maar om de illusie meer kracht bij te zetten ging de leerling op een gegeven moment, bij 135 volt, schreeuwen van pijn. Deze schreeuwen waren opgenomen op een bandrecorder en deze speelde de opnamen bij bepaalde schokniveaus af. Ook bonsde de acteur op de muur die hem van de leraar scheidde. Bij 300 volt bonsde de acteur opnieuw op de muur. Na het bonzen op de muur en het klagen over zijn hart, gaf de leerling geen verdere reactie meer op de vragen en leek het of hij bewusteloos was geraakt.

Hoe ver gingen de proefpersonen uiteindelijk? Uiteraard zag je dat de proefpersonen bij 135 volt en het eerste geschreeuw begonnen te twijfelen - soms overigens ook al eerder. Maar, en dit maakte het belangrijke verschil, telkens als ze twijfelden was er die autoriteit in een witte jas, die vertelde dat het belangrijk was dat ze door zouden gaan. Hij moedigde de deelnemers aan met uitspraken als: 'It is absolutely essential that you continue' en 'Please continue,

teacher.' Uiteindelijk, en schrik niet, gaf 65% van de deelnemers de maximumschok van 450 volt. Geen van de proefpersonen hield op vóór het 300-voltniveau. Je kunt begrijpen dat door deze resultaten de wereld van de psychologie op zijn kop werd gezet. Dit experiment zou bovendien later aanleiding worden voor nog veel meer onderzoeken naar sociaal gedrag van mensen.

Het Asch experiment

Solomon Asch  

In de jaren 50 

Doel: Testen in hoeverre mensen conformeren.

Deelnemer werd tussen een groep acteurs geplaatst.  Aan hen werd gevraagd de lengte van lijnen in te schatten.

Ook hij verzon een originele situatie om te testen in hoeverre mensen conformeren. En ook hij, zoals meestal nodig is binnen de psychologie, gebruikte acteurs en vertelde een leugentje aan de proefpersonen om zo te kunnen onderzoeken wat hij wilde. Bij dit experiment werd een deelnemer tussen meerdere acteurs gezet. Sterker nog de hele groep mensen om de proefpersoon heen was acteur. Aan hen werd gevraagd de lengte van lijnen in te schatten. Ze kregen een lijn te zien en moesten om de beurt aangeven met welke lijn (A, B of C) deze overeenkwam. 

Op de eerste paar proeven antwoordden alle personen correct op de vragen, maar op een

gegeven moment gaf de gehele groep unaniem hetzelfde foute antwoord. De proefpersoon zat aan het einde van de rij, en een voor een moesten de deelnemers een antwoord formuleren. In dit geval gaf dus iedereen voor hem hetzelfde foute antwoord. De vraag was: zal de proefpersoon meegaan met de rest, of niet? Ook hier bleek weer dat mensen veel minder onafhankelijk zijn dan we graag geloven. Hoewel het heel duidelijk was voor de proefpersoon dat de rest van de groep het foute antwoord gaf ging hij toch mee met de rest. 75% van de proefpersonen gaf minstens één keer het foute antwoord en conformeerde zo aan de groep. 

Waarom? Mensen willen nu eenmaal niet de 'wijsneus' spelen en daardoor buiten de groep vallen. Daar kwam Asch achter door enkele variabelen te wijzigen. Zo liet hij een proefpersoon zijn antwoorden noteren in plaats van hardop zeggen. Deze bleek dan veel minder vaak te conformeren, omdat de rest van de groep zijn antwoord toch niet zou horen. Ook als de proefpersoon een ‘medestander' kreeg die het juiste antwoord gaf, bleek hij veel vaker wel het juiste antwoord te geven.

Conclusie

Er is sprake van een diffusion of responsibility: mensen geloven dat er wel iemand anders is die de verantwoordelijkheid op zich neemt. 

Dit is bekend komen te staan als het bystander-effect.

Zoals gezegd waren het experiment van Asch en van Milgram aanleiding voor nog veel meer onderzoek in de sociale psychologie. Als wij onder invloed van een leider tot vreselijke dingen in staat bleken te zijn, wat of wie kon er dan nog meer invloed hebben op ons gedrag? En hoe zit het met de invloed van anderen in ons dagelijks leven? Het experiment van Asch was nauwkeurig geënsceneerd en betrof een 'laboratoriumsituatie', maar zijn er ook situaties in het dagelijks leven waarbij mensen conformeren?

Dit soort situaties zijn er inderdaad. Uit onderzoek bleek bijvoorbeeld dat als iemand op straat ligt, mensen gewoon doorlopen als de rest dat ook doet. Zij conformeren aan de groepsnorm, en die norm is op dat moment ‘niet helpen'. Er is sprake van een diffusion of responsibility: mensen geloven dat er wel iemand anders is die de verantwoordelijkheid op zich neemt. Dit is bekend komen te staan als het bystander-effect.

Het bystander-effect komt vooral voor als de groep om je heen bestaat uit onbekenden,

bijvoorbeeld het winkelende publiek. Psychologen kwamen hierachter door experimenten uit

te voeren om te kijken wanneer dit effect vooral optreedt. Ze maakten twee groepen: een groep van mensen die ze vooraf kennis lieten maken met elkaar en een controlegroep van vreemden. Daarna verzonnen ze een noodsituatie. Het bleek dat in de groep waarin de mensen elkaar kenden sneller werd ingegrepen dan in de controlegroep.

Eigenaardigheden van de mens

• Nog steeds niet gewend aan dicht op elkaar wonen
  
• Persoonlijke ruimte is belangrijk, lukt dat niet, dan worden we onrustig, geïrriteerd of zelfs agressief. 
  
• Fysieke drukte en veel prikkels
  
• Oordelen en stereotyperen

Observeer maar eens een bankje in een winkelstraat: als daar iemand zit, en een tweede, onbekende, komt er ook op zitten, neemt hij zo ver mogelijk van diegene vandaan plaats. Wij zijn gewend om altijd op een redelijke afstand van elkaar te blijven. Lukt dat niet, dan worden we onrustig, of zelfs nukkig geïrriteerd of in de

ergste gevallen agressief. 

Waar we dus aan moeten wennen in onze nieuwe samenlevingen is de drukte. Dit is niet alleen fysieke drukte (veel mensen om je heen) maar ook een overload aan prikkels. Je moet je voorstellen dat wij op een gewone dag overladen worden met prikkels die we toen we nog in stammen leefden niet kregen. Een mens kan die

overload aan informatie eigenlijk helemaal niet aan, en dus filtert hij informatie die voor hem

belangrijk is en negeert hij de rest. Zijn waarneming is dus beperkt waardoor bepaalde zaken

genegeerd worden. Dit verklaart het bystander-effect, maar ook waarom mensen bijvoorbeeld zo snel hun oordeel klaar hebben en stereotyperen. 

Stanford prison experiment

Philip Zimbardo 

1971

Doel: Ingroup en outgroup denken is gevaarlijk.

 Zimbardo liet proefpersonen ‘gevangenisje spelen' en deelde de groep in tweeën.

Hij liet proefpersonen ‘gevangenisje spelen' en deelde de groep in tweeën: de helft werd bewaker, de andere helft gevangene. Binnen korte tijd werden de bewakers zeer wreed en de gevangenen onderdanig. Het experiment moest voortijdig worden stopgezet, omdat het anders uit de hand zou lopen. Het filteren van informatie heeft ook consequenties voor bijvoorbeeld de rechtspraak. Getuigenverklaringen zijn helemaal niet zo betrouwbaar als we graag denken. Wanneer er iets alarmerends gebeurt, kijken we niet meer naar details. 

Wie is de moordenaar en wie zijn de anderen?

Conclusie (1)

 Hoewel het zowel bij Asch als bij het bystander-effect vooral gaat om normatief conformeren (je wil niet buiten de groep vallen en past je dus aan aan de 'norm' van de groep), kan het ook zijn dat mensen twijfelen aan hun eigen kennis en daarom besluiten hetzelfde te doen als de rest van de groep. Dit wordt ook wel informational conformity genoemd. Bij Asch bijvoorbeeld zou de proefpersoon kunnen denken: 'Hmm, als zij allemaal zo overtuigd zijn, zal ik het wel verkeerd zien.'

Conclusie (2)

Een fenomeen dat met deze vorm van conformeren samenhangt is het idee van sociale bewijskracht (social proof). Dit is vooral in het veld van de marketing zeer bekend. Het blijkt dat mensen in situaties waarin ze meerdere keuzes hebben en niet zo goed weten wat ze moeten kiezen of doen, afgaan op de meerderheid. Bijvoorbeeld in een winkel: je pakt sneller een boek met een bekende titel of waarop staat 'al 100.000 exemplaren verkocht' dan een boek met een onbekende titel zonder zo'n sticker.