Hoe zat het ook al weer met: de vroegmoderne tijd

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Hoe zat het ook al weer met..?

de vroegmoderne tijd

TIJDVAK 5

Tijd van ontdekkers en hervormers

(1500-1600)

Het begin van de Europese overzeese expansie

Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling

De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid

De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had

Het conflict in de Nederlanden dat resulteert in de stichting van een Nederlandse staat

Het begin van de Europese overzeese expansie

de ontdekkingsreizen

- Spanjaarden: kolonies

-Portugezen: handelsposten

- mogelijk door technische verbeteringen scheepvaart

- vergaring rijkdommen

- verspreiding christendom

gevolgen:

- wereldbeeld werd letterlijk groter

- kennismaking nwe volkeren

- uitroeiing inheemse volkeren

- verdrag van Tordesillas

-kennismaken andere culturen

- verspreiding christendom

- europese superieuriteit

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- kaarten

- onderdrukking inheemse volkeren

- uitspraken over ontdekkingen 

- nieuw land

- eurocentrisme

Het veranderende mens- en wereldbeeld van de renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling

de renaissance:

- mentale verandering

carpe diem ipv memento morii

- verbeterde technieken

gevolgen:

-  interesse in nieuwe flora en fauna

- leven op aarde kwam centraal te staan

-mens/ individu kwam centraal te staan

- andere technieken in de kunst

hoe te herkennen in bron/ vraag:

-  uitingen van individualiteit (bv. ondertekenen van kunst)

- interesse voor nieuwe technieken

- beschrijvingen van inheemse flora en fauna

In 1506 tekende Giovanni Contarini een wereldkaart waarop voor het eerst het continent Amerika was afgebeeld. De kaart werd hierna gedrukt.
Leg uit dat de verspreiding van deze kaart bijdroeg aan het veranderende wereldbeeld van de renaissance

De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de klassieke oudheid

de renaissance:

- herontdekken van de Grieks-Romiense cultuur via de Italiaanse stadstaten

- ontstaan humanisme

gevolgen:

- individuen gingen anders naar de wereld kijken en experimenteren. (empirisme)

- humanisten gingen kritiek op de kerk uiten

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- uomo universalis

- beschrijvingen elementen Grieks-Romeinse cultuur.

- gebruik van G/R beeltenissen en geschriften

- behandeling wetenschappelijke geschriften uit de G/R tijd

De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had

ontstaan:

- kritiek op de rijkdom van de kerk

- kritiek op de onzuiverheden van de kerk

- begon met Luther

- vorsten grepen deze gelegenheid om machtspositie te verstevigen

gevolgen:

- afscheiding protestanten

- veel verschillende soorten protestanten

- godsdienststrijd binnen bijv. het Heilige Roomse Rijk.

- vrede van Augsburg

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- kritiek op paus

- kritiek op rijkdommen kerk

- kritiek op aflaten en andere kerkelijke riten

oorzaken:

De centralisatiepolitiek van Karel V/Filips II waardoor privileges van edelen en
steden in de Nederlandse gewesten worden bedreigd.

- De afkeer onder Nederlandse protestanten én katholieken tegen de steeds gewelddadiger
en intensiever wordende kettervervolging in de Nederlandse gewesten.

gevolgen:

- conflict met Spanje → 1581 het Plakkaat van Verlatinghe

Nederlandse edelen erkennen gezag Spaanse koning niet langer.

↓

1588 besluiten de
Staten-Generaal zonder vorst verder te gaan → De Verenigde Republiek der Zeven Provinciën wordt uitgeroepen.

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- afzetten tegen beleid vorst

- opkomen voor eigen rechten

- Willem van Oranje

- oorlog tegen Spanje

- katholieken tegenover protestanten in de Nederlanden

- Alva / Maurits / belegering en ontzetting van steden

- Val van Antwerpen (1585)

Het conflict in de Nederlanden dat resulteert in de stichting van een Nederlandse staat

TIJDVAK 6

Tijd van regenten en vorsten

(1600-1700)

Het streven van vorsten naar absolute macht

De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek

Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie

De wetenschappelijke revolutie

Het streven van vorsten naar absolute macht

centralisatie

Koning wil meer macht, parlement/standen verzetten zich. Eind 16e eeuw roep om meer stevig en stabiel koningschap omdat reformatie zorgt voor chaos. Daarom sterke vorst → absolutisme

gevolgen:

- koningen gaan macht legitimeren door droit divin

- absolute macht van de vorst verschilt per land, maar vrijwel alle vorsten streven naar absolute macht.

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- Lodewijk XIV

- standensamenleving/positie adel

- droit divin

In 15e en 16e eeuw → Holland snelle economische ontwikkeling → 17e eeuw 'Gouden Eeuw'

Oorzaken

- moedernegotie → Amsterdam werd stapelmarkt

- ontbreken feodale traditie → commerciële landbouw

- aanwezigheid bruikbare waterwegen

Geld verdienen een must → oorlog met Spanje bekostigen

Religieuze tolerantie → migranten → verdere groei handel en nijverheid

Gevolg van dit alles:

Ontstaat burgerlijke cultuur met veel aandacht voor luxeartikelen, kunst en wetenschap

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- rol burgers in bestuur/handel/etc.

- kunst (in alle vormen)

- handel in Europa

- Stapelmarkt

- verbazing buitenlanders over rijkdom burgers

- Republiek zonder centraal gezag

De bijzondere plaats in staatkundig opzicht en de bloei in economisch en cultureel opzicht van de Nederlandse Republiek

Europese overzeese expansie leidde in 16e en 17e eeuw tot handelscontacten → West-Europese kooplieden zoeken contact met handelaren in Azië, Amerika en Afrika

↓

Gevolg: ontstaan handelskapitalisme. Winsten investeren in nieuwe (hopelijk nog winstgevendere) ondernemingen.

Gevolg

Wereldeconomie

Europa als handelscentrum, producten uit de hele wereld.

Om maximaal te profiteren dwingen overheden particuliere ondernemingen samen te werken →

Oprichting VOC & WIC (NL)

Oprichting EIC (Engeland)

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- VOC/WIC/EIC

- specerijenhandel

- monopolie bedrijven

- producten uit verre landen in Nederland/Europese landen

- begin slavenhandel

Wereldwijde handelscontacten, handelskapitalisme en het begin van een wereldeconomie

Periode in geschiedenis van wetenschap.

Verandering: van klassiek-religieuze ideeën naar modern-wetenschappelijke ideeën.

↓

Gevolg: wetenschappelijke theorieën en wetten o.g.v. redeneren en waarnemen i.c.m. experimenteren (empirisme en rationalisme)

Gevolg nieuwe werkwijze

Ingrijpende veranderingen op gebied van natuurkunde, wiskunde, sterrenkunde, scheikunde en biologie

↓

Allerlei ontdekkingen:

telescoop → aarde draait om zon / microscoop

↓

Gevolg: nieuw (wetenschappelijk) wereldbeeld

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- onderzoek door waarnemen en experimenteren en/of logisch redeneren

- twijfel aan kennis uit Oudheid & bijbel

- praktische toepassing zoals aanleg molengang/kanalen

De wetenschappelijke revolutie

TIJDVAK 7

Tijd van pruiken en revoluties

(1700-1800)

rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen

Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme)

Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme

De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap

Rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen van de samenleving: godsdienst, politiek, economie en sociale verhoudingen

ln de loop van de 17e eeuw komen filosofen tot de stellige overtuiging dat mensen zelf
alles met gezond verstand kunnen beredeneren.

gevolgen:

optimisme → toegepast op alle onderdelen vd samenleving:

- beleving van godsdienst

- de inrichting van bestuur

- de
verdeling van bestaansmiddelen in de economie

- veranderende sociale
verhoudingen.

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- verlichte denkers

- sociaal contract

- kritiek op ancien regime

Voortbestaan van het ancien régime met pogingen om het vorstelijk bestuur op eigentijdse verlichte wijze vorm te geven (verlicht absolutisme)

Door Verlichting groeit kritiek op absolutisme

Oorzaak: Verlichte denkers zien in het ancien régime te veel machtsvertoon en machtsmisbruik
dat ten koste gaat van een evenwichtige samenleving die zich als geheel verder kan
ontwikkelen.

gevolgen:

- verlicht absolutisme (vorsten die meer in dienst van staat en volk staan) → nog steeds geen inspraak van volk

- andere vorsten kiezen voor repressie

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- verlichte vorsten: bijv. Frederik de Grote

- vorst die welzijn burgers voorop stelt.

Uitbouw van de Europese overheersing, met name in de vorm van plantagekoloniën en de daarmee verbonden transatlantische slavenhandel, en de opkomst van het abolitionisme

Meer kolonisten naar Amerika

Zeer geschikt voor plantages (Zuiden huidig VS, Caraïben, Zuid-Amerika)

gevolgen:

- ontstaan grote plantagekolonies, luxeproducten voor
Europa arbeid door Afrikaanse slaven → driehoekshandel

- Verlichting en christendom doen abolitionisme ontstaan, leidde uiteindelijk tot afschaffing slavenhandel en slavernij.

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- omstandigheden op plantages (verslagen daarvan)

- slavenopstanden

- verlichte ideeën i.c.m. slavernij

- toename aantal en omvang koloniën. 

De democratische revoluties in westerse landen met als gevolg discussies over grondwetten, grondrechten en staatsburgerschap

Oorzaken:

De Verlichting veroorzaakt grote veranderingen in denken over sociale
verhoudingen, politiek, economie en religie

↓

gevolg: Rijke burgers willen meer invloed op het bestuur en arme burgers willen een beter
bestaan

Burgers niet langer bereid zich in te zetten voor of belasting te betalen aan een overheid die zich bezighoudt met militaire conflicten en machtsvertoon.

↓ (gevolg)

democratische revoluties waarbij hervormingen worden geëist. 

Voorbeelden: Franse Revolutie, Amerikaanse Revolutie, Bataafse Revolutie

hoe te herkennen in bron/ vraag:

- eisen van inspraak in bestuur, weigeren belasting te betalen

- verzet tegen absolute vorsten

- ideeën over volkssoevereiniteit

- revolutie wel of niet verlichte ideeën tot stand gebracht.

- verlichte documenten: verklaring rechten vd mens, onafhankelijkheidsverklaring, grondwetten