Domein Aarde

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 6

Aarde: wat moet je kunnen? Aandachtspunten

• Het actualiteitsbeginsel: the present is the key to the past. (Het uitgangspunt dat fysische processen zoals die nu plaatsvinden in het verleden ook zo plaatsvonden).
• Platentektoniek is een systeem van interacties tussen delen van de aardkorst. De beweging en de interactie worden veroorzaakt door de interne hitte van de aarde.
• Plaatbewegingen zijn het resultaat van een duwkracht vanuit de (mid)oceanische rug (ridge push) en een trekkracht als gevolg van het wegduiken van de oceanische korst bij een
• subductiezone (slab pull). Door endogene processen ontstaan vulkanen, aardbevingen en
• gebergten en de bijbehorende geomorfologische verschijnselen. Het eruptietype van een vulkaan weerspiegelt zich in de vorm.

Aarde: wat moet je kunnen? Aandachtspunten

• Door verwering en erosie worden gesteenten afgebroken. Het verweringsmateriaal wordt getransporteerd en elders gesedimenteerd.
• De verweringsvorm die overheerst in een gebied wordt hoofdzakelijk bepaald door de klimatologische omstandigheden.
• In de aride zone overheerst in het algemeen mechanische verwering.
• In de aride zone wordt verweringsmateriaal door gebrek aan vegetatie minder goed vastgehouden dan in de gematigde zone.
• Stroomsnelheid en transportmechanisme bepalen de korrelgrootte(verdeling) van het sediment.

Aarde: wat moet je kunnen? Aandachtspunten

• Veranderingen van het aardoppervlak ontstaan door de opbouwende werking van endogene processen en de afbrekende werking door exogene processen.
• Door platentektoniek ontstaan gebergten. De gesteenten in deze gebergten worden onder invloed van met name de hydrologische kringloop afgebroken.
• Het verweringsmateriaal uit gebergten wordt onder invloed van met name de hydrologische kringloop getransporteerd naar lager gelegen gebieden en daar gesedimenteerd.
• Stollings- en sedimentgesteenten kunnen onder langdurige invloed van hoge druk en/of warmte omgezet worden tot metamorfe gesteenten.
• Platentektoniek, de gesteentekringloop en de hydrologische kringloop spelen zich af op verschillende tijd- en ruimteschalen.

Stukje theorie

Endogene processen

Exogene processen

Endogene processen = vormen het landschap op aarde 
                                                        (zoals bergen)

Exogene processen = breken het landschap af 
                                           (door verwering en erosie)

Platentektoniek

3 soorten bewegingen

- convergent

- divergent

- transform

Aardkorst

Basalt -> oceanische korst -> zwaar

Graniet -> continentale korst -> lichter

Midoceanische rug -> onderwatergebergte

Diepzeetroggen -> oceanische korst duikt onder continentale korst

Divergente bewegingen 

transforme bewegingen 

 Convergente bewegingen

 Vulkanen

Vulkanen bij divergente en convergente plaatgrenzen...

maar die zijn niet hetzelfde...

waarom soms effusief en waarom soms explosief? 

Schildvulkaan

1. Divergente plaatgrens
2. ontstaan opening
3. uitvloeien magma met weinig gas
4. weinig druk
5. rustige uitvloeiende lava
6. vlakke helling, schildvormig 

Stratovulkaan

1. subductie 
2. een combinatie van smeltende korsten, sediment, gas
3. stroperige en gasrijke magma
4.  hoge druk 
5.  explosieve uitbarstingen
6. steile vulkaan

Divergerende platen

• Effussief
  
  

Convergerende platen

• Explosief
  
• Stratovulkanen

Intrusies

• In vast gesteente
• Niet aan oppervlakte

 

Hotspots

• Zwakke plekken in aardkorst
• Magma komt naar boven

Hotspot

Gebergte 

Een jong plooiingsgebergte, ontstaan door endogene krachten

Een oud gebergte, de spitse toppen zijn afgevlakt door verwering en erosie

gesteente

Graniet, hard stollings- en dieptegesteente.

gesteente

Basalt, hard stollingsgesteente wat meer aan het oppervlakte is gevormd.

gesteente

Dolomiet, sedimentair- of afzettingsgesteente.

Opfrissen

Ontstaan van type stenen:

Gesteentekringloop

• Sedimentgesteente
• Stollingsgesteente
• Metamorfe gesteente

Soorten gesteente

- Stollingsgesteente

      -> afkoelen en stollen van magma

- Sedimentgesteente

      -> Ophoping van verweringsmateriaal

- Metamorf gesteente

     -> gesteente blootgesteld aan druk en hitte

Welk gesteente ontstaat op welke plek?

Uitvloeiingsgesteente

Dieptegesteente

Metamorf gesteente

Sedimentgesteente

A

Metamorf gesteente

B

Sedimentgesteente

C

Dieptegesteente

D

Uitvloeiingsgesteente

Sedimentgesteente

Te herkennen aan:

• Laagjes
• Fossielen
  
  

Grind -> conglomeraat

Zand -> zandsteen

Klei -> schalie -> leisteen

kalkskeletjes/schelpen -> kalksteen

Metamorfe gesteente

Gesteente dat onder invloed van druk en temperatuur gevormd is uit een stollings- en/of sedimentgesteente. Metamorf gesteente heeft een gedaanteverwisseling ondergaan.

Metamorf gesteente

Stollingsgesteente

Gestold magma

Ontstaan bij vulkanisme

bijv. Graniet  / Basalt

dieptegesteente

ganggesteente

uitvloeiingsgesteente

Graniet = 

Dieptegesteente Ontstaan bij subductie

Meest taaie magma

Andesiet =

Uitvloeiingsgesteente
(=vulkanische gesteente)

Ontstaan bij subductie

middelmatig taaie magma

Basalt =

Uitvloeiingsgesteente
(=vulkanische gesteente)

Ontstaan bij divergentie

vloeibare magma

Steeds taaier magma

 Aardbevingen

Trillingen in de aarde

Hypocentrum

Epicentrum

Schaal van Richter -> Magnitude

Schaal van Mercalli -> Intensiteit

Opfrissen

• Mechanische en chemische verwering
  
  
• Verweringsmateriaal wordt getransporteerd door wind/water/ijs 
  
  
• Erosie = schurende werking van materiaal, transport
  
  
• Sedimentatie = materiaal wordt ergens neergelegd  

Gesloopt gesteente

Verwering

Fysische verwering: 

• Vorstverwering
• Insolatie
• Biologische verwering

 Chemische verwering:

• H2O -> oplossen
• CO2 -> oplossen in zuur water
• O2 -> oxideren

Fysische en chemische verwering

Fysische verwering

Verbrokkelen van gesteente

bevriezen van water / temperatuurwisseling / werking van wortels

Chemische verwering

Oplossen van gesteente

inwerking water / zuren / zuurstof

Invloed van het klimaat

Verweringsmateriaal in beweging

Verweringsmateriaal in beweging?

Door zwaartekracht.

Soorten aardverschuivingen:

• Vallend gesteente
• bergstorting
• puinlawine
• modderstroom

Verweringmateriaal op transport

Transporteurs

• Rivierstelsels
• IJs
• Wind
• Zeestromingen en golven 

Erosie

Uitschuren gesteente

riviererosie: bovenloop rivier

middenloop rivier

Erosie

U en V-dal

Gletsjer: morene

riviererosie: horizontale erosie

Verticale erosie

Sedimentatie

Delta

Estuarium

Opfrissen

Processen staan niet los van elkaar --> systeem aarde 

Systeem Aarde