6.1 De Opstand in Europees perspectief

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Leerdoelen

• uitleggen dat het geloof én de centralisatiepolitiek van vorsten een belangrijke rol speelden in de burgeroorlogen in Frankrijk en het Duitse Rijk in de 16e en 17e eeuw;
• beschrijven hoe die oorlogen in Frankrijk en het Duitse Rijk eindigden;
• een vergelijking trekken tussen de godsdienstoorlogen in Europa en de Europese oorlog tegen het Ottomaanse Rijk in de 17e eeuw;
• uitleggen wat de oorzaken zijn van de Nederlandse Opstand;
• uitleggen hoe deze opstand leidde tot het ontstaan van een zelfstandige republiek in de Noordelijke Nederlanden.

Vrienden van Karel V

Gebieden in Zuid-Amerika die zijn veroverd sinds de ontdekking van Amerika door Columbus.

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel erfde na de dood van zijn vader in 1506

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

De uitbreiding van het Ottomaanse Rijk bleef een voortdurende bedreiging voor het rijk van Karel V. Daarnaast was in de Middeleeuwen het christendom de belangrijkste godsdienst in Europa, en de Islam was een grote bedreiging. Karel voelt zich, als koning van Jeruzalem, verplicht om een kruistocht tegen de islam te voeren.

Vrienden van Karel V

Gebieden die Karel tijdens zijn regeerperiode veroverde.

Door de Spaanse veroveringen in Zuid-Amerika wordt hij heerser over een rijk waar de zon nooit ondergaat.

Hoewel Karel officieel keizer van het Rooms-Duitse Rijk was (zwart omlijnd op de kaart), waren veel van de vorsten in dit rijk niet gehoorzaam aan Karel.

Karel had zeer regelmatig oorlog met Frankrijk, tussen: 1521-1526, 1526-1529, 1535-1538, 1542-1544 en 1552-1559. Dit had vooral te maken met de ligging van beide landen, maar ook met macht en invloed in andere landen.

Strijd om geloof en centralisatie

Frankrijk 16e eeuw:

• Godsdienststrijd tussen katholieke en protestantse edelen.
• 'Voorlopige oplossing' in 1598 met het Edict van Nantes: hugenoten in Frankrijk (protestanten) kregen enige vrijheid van godsdienst! (Lodewijk XIV schafte dit later weer af)

Duitse Rijk 16e eeuw:

• Duitse vorsten (het Duitse Rijk bestond uit vele vorstendommen) die protestants werden, kregen problemen met hun katholieke keizer Karel V. Gevolg: godsdienstoorlogen!
  
• 'Voorlopige oplossing' in 1555 met de Vrede van Augsburg: Elke Duitse vorst mocht zijn eigen religie kiezen waarin zijn onderdanen hem zouden volgen.
  
• Vanaf 1618 echter weer een hevige godsdienstige- en politieke oorlog (Dertigjarige oorlog).
  
• In 1648 werd de Vrede van Westfalen gesloten. Duitse vorsten behielden hun macht en centralisatie door de keizer was mislukt.

Europese staten tegen het Ottomaanse Rijk

• Ottomaanse Rijk: begin 14e eeuw gesticht door de Turkse legerleider Osman I
• Steeds meer gebied werd veroverd omdat succesvolle soldaten beloond werden met een stuk land
• Het succes van de Ottomaanse veroveringspolitiek dwong Europese staten tot samenwerking
• 16e eeuw: Spanjaarden en Italianen vormden een Heilige Liga tegen de Turken onder leiding van de paus.
• Omdat Spanje op meerdere fronten tegelijk moest vechten (Frankrijk, Engeland en de Nederlandse gewesten), lukte het niet om de Turken definitief te verslaan.
• In 1529 en 1683 moest Wenen (als 'poort' vanuit de Balkan naar Europa), beschermd worden door een brede Europese coalitie
• De Balkan bleef echter grotendeel Turks tot in de 19e eeuw.

Oorzaken van de opstand

• De Nederlanden behoorden tot het Spaanse Rijk. De Spaanse koning was landsheer over de Nederlanden (Karel V en daarna zoon Filips II)
• Religieus: De calvinisten werden gezien als ketters en het katholieke geloof was als enige toegestaan. Vervolging van protestanten werd steeds heviger. De kritiek tegen de kettervervolging nam daardoor toe!
• Politiek: De Spaanse koning wilde zijn rijk verder centraliseren met behulp van ambtenaren waardoor de adel steeds meer historisch gegroeide privileges verloor. Dit zorgde voor toenemende spanningen.
• Willem van Oranje (hoge edelman en stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht) wilde dat er meer verdraagzaamheid kwam op religieus gebied en uitte daarbij kritiek op zijn 'landsheer' Filips II (zie casus)

Verloop en gevolgen van de Opstand

• Na de beeldenstorm van 1566, werd Alva gestuurd om de protestanten/ketters aan te pakken.
• Willem van Oranje vluchtte (ook hij werd verantwoordelijk gehouden) naar het Duitse Rijk. Van daaruit bouwde hij een huurleger op om de strijd met het Spaanse leger aan te gaan. Dit gebeurde in 1568 (Slag bij Heiligerlee).
•  Het conflict zou tot 1648 duren (tachtigjarige oorlog)
• De Noordelijke Nederlanden (Unie van Utrecht 1579) erkende  vanaf 1581 Filips II niet meer als hun landsheer (Plakkaat van Verlatinghe). De zuidelijke gewesten bleven wel trouw aan de Spaanse koning.
• Vanaf 1588 (er werd geen nieuwe koning/landsheer gevonden) werd de Republiek der 7 verenigde Nederlanden uitgeroepen (een republiek was uniek voor die tijd!).

Een uit de hand gelopen hagenpreek leidde in 1566 tot het begin van een Beeldenstorm. Kerken en kloosters werden vernield. 

Kunnen we rond 1560 al spreken van Nederland? Leg uit!

0

Uit hoeveel gewesten bestonden de Nederlanden rond 1515?

1. 7
2. 17
3. 19
4. 21

Wie was landsheer over de Nederlandse gewesten in de 16e eeuw?

1. De Stadhouder
2. De Spaanse koning
3. De landvoogd(es)
4. De Bourgondische Hertog

Waarom ging in het Spaanse Rijk van de 16e eeuw, 'de zon nooit onder'?

Wat hoorde NIET bij het 'gewestelijk bestuur'?

1. De stadhouder
2. De adel en burgerij
3. De Staten (vergadering)
4. De Raad van State

0

Waaruit bleek in 1555 dat Karel V had gefaald in zijn godsdienstpolitiek?

0

0

Wat is het verband tussen het 'smeekschrift' van 1566 en de 'beeldenstorm' die daarop volgde?

Filips II volgde zijn vader op. Leg uit of dit op het gebied van bestuur en godsdienst vooral continuïteit of verandering betekende

Leg het verband uit tussen de Opstand en de leer van Calvijn over de verhouding tussen overheid en kerk

Noem drie belangrijke punten van Luthers hervormingsleer

Wat hield de regel 'cuius regio, eius religio' in? Bij welke gebeurtenis hoorde deze regel?

Met welke gebeurtenis werd een 'scheuring' binnen de (katholieke) Kerk onvermijdelijk?

1555

Vrede van Augsburg en troonsafstand Karel V (opvolger Filips II)

1572

Inname Den Briel door watergeuzen

Willem van Oranje uitgeroepen tot leider opstandige steden

1574

Ontzet van Leiden

1567

Willem van Oranje vlucht voor Alva naar Duitsland

Alva stelt de Bloedraad in (strenge vervolging ketters)

1568

Slag bij Heiligerlee: Willem valt met huurleger de Nederlanden binnen (begin 80-jarige oorlog?)

1566

Aanbieden Smeekschrift en Beeldenstorm

1580

Willem van Oranje door Filips II vogelvrij verklaard

1581

Plakkaat van Verlatinge

1579

Nieuwe aanvoer Spaanse troepen olv Parma

Ontstaan Unie van Utrecht en Unie van Atrecht

1584

De moord op Willem van Oranje door Franse katholiek Balthasar Gerards in Delft

1588

Spaanse Armada verslagen

Uitroepen Republiek der Nederlanden

1585

De val van Antwerpen

1648

Vrede van Munster 

0