Les 4: Cultuur van de kerk: Muziek en dans

• Kunst
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Cultuur van de kerk: Muziek

Kerkmuziek

• Muziek die bewaard is gebleven uit de 11-14de eeuw is vooral kerkmuziek 
• Muziek belangrijk onderdeel in de kerk (mis) en het klooster. 

• Vaste tijden van gebed in het klooster tijdens de gebedsdiensten (getijden): gebeden werden op vaste tijden van de dag uitgesproken en werden daarom getijden  genoemd

• Vast rooster van Psalmen

Gregoriaanse bladmuziek, 14de eeuw

Getijdenboek van Katharina van Kleef

Gregoriaans

• Jaar 600: regels van Paus Gregorius de Grote voor gezang.
• Stem van de mens is bedoelt om god te loven.
• Muziekinstrumenten uit den boze!
• Gezongen in het Latijn

Gregoriaanse kenmerken

• Eenstemmige gezongen melodielijn. Niet maat gebonden ritme.
• Psalmen worden syllabisch gezongen.
• Syllabisch: zingen van 1 noot per lettergreep (duidelijk verstaanbaar)
• Melismatisch: Meerdere noten per lettergreep (geeft woorden extra nadruk!)

• Neumen: vroege versie muzieknotatie.
• Door de gregoriaanse regels Psalmen overal op dezelfde manier gezongen.

Neumen notatie

Opvolger: de Notenbalk

In het gregoriaans werden er veel Psalmen gezongen. Wat is een Psalm?

1. Gregoriaans gedicht
2. Middeleeuwse klaagzang
3. Karolingische limerick
4. Religieuze liedvorm uit de Bijbel

Mystiek

Middeleeuwse mystiek:  

Hartstochtelijk streven naar een persoonlijke vereniging van de menselijke ziel met God. 

Beroemde mysticus: Hildegard von Bingen

Afbeelding: Hildegard von Bingen dicteert haar visioenen (Codex Liber 12de eeuw).

Hildegard von Bingen (1098-1179) 

• Stichtte een benedictijnenklooster in Duitsland. 
• Een van de eerste componisten waarvan we de naam kennen.
• Universeel geleerde (biologie, muziektheorie, erotiek, geneeskunde)
• Ik haar teksten verwoordde zij haar visioenen.
• Wilde via haar muziek contact met de hemel verbeelden. 
• Haar composities waren eenstemmig.

Schrijn met relikwieën van Hildegard von Bingen, Eibingen Duitsland.

Gregoriaans

• Eenstemmig.

• Meestal syllabisch: zingen van 1 noot per lettergreep.
  

• Voordeel: duidelijk verstaanbaar

Hildegard von Bingen

• Eenstemmig.

• Melismatisch: Meerdere noten per lettergreep. 
• Voordeel: Geeft woorden extra nadruk!

• Haar melodieën bewegen op en neem (symboliseert toenadering tussen hemelse God en aardse mens)

muziekstuk waarvan de noten of structuur geheel of gedeeltelijk zijn of is vastgelegd.

Zingen van meerdere noten per lettergreep

Zingen van 1 noot per lettergreep

Opeenvolging van tonen die klinkt als een geheel.

Melismatisch

Compositie

Syllabisch

Melodie

Liturgie 

• Liturgie = is het geheel van voorgeschreven gebeden, ceremoniën en handelingen die een eredienst uitmaken. (bijv. katholieke liturgie, oosterse liturgie, etc.)
• 12de/13de eeuw: meer leken bezoeken eredienst
• Latijn blijft voertaal

• Voor leken (vaak analfabeet) werd de liturgie aantrekkelijker gemaakt:
• Meerstemmig (polyfonie) waardoor muziek levendiger klinkt
• Liturgisch drama: verhalen theatraal uitbeelden (dialogen, decor, rekwisieten, kostuums) (Voorbeeld: ''The Passion''). Waardoor de Latijnse teksten te begrijpen zijn.

Polyfonie

• Net als kerkarchitectuur (van Romaans naar Gotiek) wordt kerkmuziek ook ingewikkelder. 
• Doel: Gelovigen in vervoering brengen

• Van gregoriaans eenstemmig naar meerstemmige polyfonie
• Tekst moeilijk te verstaan i.t.t. romaans gregoriaans eenstemmig
• Voorlopers: de kapelmeesters van de Notre-Dame te Parijs

• Gebruik van Cantus firmus: vaststaand, vaak bestaand, melodisch motief van lange noten.

Ars Nova

• Ars nova = Latijns: nieuwe kunst

• Vorm van meerstemmige muziek uit de 14e eeuw 
• Term vaak gebruikt bij ingewikkelde en verfijnde muziek stijlen 
• Stemmen van de polyfonie gelijk met het ritme 

Mis

• Mis= Eredienst in de Katholieke kerk

• Verschillende delen in vaste volgorde:
• Kyrie (de roep om goddelijke bescherming)
• Gloria (aanbidding van god)
• Credo (bevestiging van god)
• Sanctus (loflied)
• Agnus Dei (verzoek aan god om zich te bekkommeren om de gelovigen)

Wereldlijke muziek

• Middeleeuwse kerkelijke muziek goed bewaard gebleven
• Niet-kerkelijke muziek pas uit de late middeleeuwen  bewaard gebleven

• Gaat dan vooral om muziek van troubadours voor de adel

Een troubadour is van oorsprong een middeleeuwse kunstenaar, vooral begaafd als muzikant-dichter, hier met een vedel (voorloper van de viool)

Een vagant was een middeleeuwse straatartiest. Ze trokken als speellieden, jongleurs, toneelspelers en berentemmers van stad naar stad

Troubadours

• Vaak van Franse adel. Bloeitijd rond 1200
• Trokken langs de adellijke hoven
• Hoefden met hun vermaak geen geld te verdienen i.t.t. rondtrekkende vaganten. 

• Hoofse liefde belangrijk onderwerp: bewondering van een edelman/ridder voor een onbereikbare gehuwde vrouw. 
• Beroemd  stuk: Le jeu de Robin en Marion (middeleeuws liederspel door  Adam de la Halle)

• Vanaf de 14e eeuw kennen we in Duitsland de minnezanger. Minneliederen zijn 'stijver' en minder expressief dan die van de troubadours.

Fun fact: In 1969 won Lenny Kuhr met het lied De troubadour het Eurovisiesongfestival voor Nederland.

Le jeu de Robin et Marion  door troubadour Adam de la Halle uit 1285

•  Is een middeleeuws liederspel. Een liederspel was van minder belang dan een liturgisch drama. 
• Ontstaan: wereldlijk lied werd afwisselend gezongen en geacteerd door gekostumeerde personen.

• Verhaal: de jonge ridder Aubert, ontmoet het jonge dorpsmeisje Marion. Zij is herderin en gaat naar haar kudde. Hij maakt haar het hof en wil haar naar zijn kasteel lokken. Marion heeft een vriend, de herder Robin. Zij wil hem trouw blijven en de ridder trekt aan het kortste eind. (Hoofse liefde)

• Adam de la Halle ontleende de tekst en de muziek van zijn liederen aan volksliedjes.

Waarom kan Robin en Marion, door Adam de la Halle, als beginpunt worden gezien van hedendaagse opera en musical?

Dans in de middeleeuwen

• Dans komt weinig voor in de middeleeuwen 
• Dans werd geassocieerd met heidense rituelen
• Kerk legt nadruk op verstand

• Middeleeuwse ''Dansverboden'' gevonden, uitgegeven door de kerk

• Dans was een Duivelse verleiding 

Dodendans

• Ondanks afwijzing kerk ontstaat er bijzonder verschijnsel: Dodendans

• Dansen op kerkhoven
• Bezwering van de angst voor de dood/duivel
• Ontstaan vanuit middeleeuwse angstcultuur (bijv. laatste oordeel) 
• Dansextase (dansmanie) 

Hofdans en hoofse dans

• Oudste vorm van volksdans in de middeleeuwen
•  Reidansen (koorddansen) Dansen in een kring/ronde/ketting
• Later invloed Arabische cultuur door kruistochten 

• Hoofse liefde:  vrouw wordt als zeer bijzonder beschouwd (o.a. door Mariaverering). 
• Positie vrouw veranderd. Verliest zelfstandigheid.
• Terug te zien in de dans: Parendans (man leidend)

Middeleeuwse reidans

Hofdans

• Voortgekomen uit volksdansen. 
• Scheiding tussen volksdans en hofdans in de vroege middeleeuwen. 
• Doel: Streven naar verfijnde levensstijl edelen (hofcultuur)

• Aan het hof hield men grote diners met Intermezzi (onderbreking door muziek en dans)
• Dansmeesters aangesteld om regie en organisatie bals goed te laten verlopen
• Zij beschreven hun dansen in bundels 

Hofdans

•  Een belangrijke hofdans was de estampie: sierlijke dans die ruimtelijke bewegingen introduceerde. 
• Daarnaast was er instrumentale dansmuziek, zoals de saltarello. 
• Veel van deze muziek bevatte eenvoudige meerstemmigheid, zoals de bourdon (een constante lage toon op de achtergrond, zoals bij een doedelzak). 
• Bij de volksdans werd aanvankelijk vooral gesprongen, de hoofse dans geschreden.

Middel-eeuws banket

Volkse dans

• Volksdans vaak rond (volks)feesten
• Rondtrekkende jongleurs en speelmannen (minstelen die goochelden, zongen, dansten, ect)

• Voorloper van de theaterdans

• Doel: indruk maken op toeschouwer

troubadour

Vagant

Onderbrekingen (zang, dans) tijdens banket aan het hof

Middeleeuwse kunstenaar, vooral begaafd als muzikant-dichter. Verbonden aan het hof. 

Middeleeuwse straatartiest

Volksdans, meestal uitgevoerd in een lijn of cirkel 

Intermezzi

Reidans

Troubadours bezingen in minneliederen de hoofse liefde, wat wordt hiermee bedoelt?

Banket

• Beste feest ooit: Banket van de fazant
  
• Georganiseerd door Hertog Filips de goede
  
• Zieltjes winnen voor kruistocht na val Constantinopel

Noem twee verschillen tussen straatartiesten (bijv. vaganten) en troubadours.

Handtas

Na een groot gevecht was het vaak de taak van de lokale vrouwen om te helpen met het tellen van de lijken.  Omdat deze zo zwaar waren, was het veel makkelijker om de hand  af te hakken en in een grote canvas tas te doen. De tas werd in de volksmond een handbag ( 'handtas') genoemd.

Make-up

In de middeleeuwen was een bleke huid  in de mode, er werd veel make-up gebruikt om het gewenste effect te bereiken. Veel van het poeder dat werd gebruikt bevatte echter lood, waardoor vrouwen vergiftigd raakten en soms zelfs overleden!

Dierenrechtbank 

Dieren konden voor uiteenlopende zaken door een rechter worden veroordeeld. Net als mensen konden ze na een veroordeling worden verbannen, in de gevangenis worden gezet of zelfs ter dood worden gebracht!

Kapperspaal

De oorsprong van de kapperspaal is griezeliger dan je waarschijnlijk dacht. Tijdens de middeleeuwen knipten kappers of barbieren niet alleen haren, maar voerden ze ook kleine operaties uit, waaronder het beruchte aderlaten. Voor het afknellen van de arm van een patiënt gebruikte de barbier een witte stok en een doek. Als het aderlaten klaar was, hing de barbier de bebloede doek vervolgens aan de stok buiten om de mensen te laten zien dat hij klaar was voor de volgende patiënt. Als het waaide draaide de bebloede doek vaak spiraalvormig om de stok heen: voilà, het ontstaan van de kapperspaal!

Pruiken

Pruiken waren in de middeleeuwen erg populair. Dit kwam echter omdat veel mensen vanwege luizen hun hoofd moesten kaalscheren.

Lepraliefde

Het schijnt dat sommige vrouwelijke heiligen het pus uit de wonden van lepralijder likten en hun korsten opaten. Ze beschouwden het als een daad van nederigheid...