Voorbereidende les - geschiedenis

• Geschiedenis
• Basisschool
• Groep 5-8

Eise Eisinga en de Ferljochting

de Ferljochting 

Verlichting

Oan ’e ein fan ’e les:

• witst wat de Ferljochting is.
• witst wa’t Eise Eisinga wie en wêrom’t hy in ferljochte tinker is.
• witst wat patriotten binne.
• bist goed taret op dyn besite oan it Planetarium.

Lesdoelen

de Ferljochting 

De Ferljochting is in perioade yn de skiednis (1685-1815).

Yn dizze perioade binne der hieltyd mear ferljochte tinkers.

de Ferljochting 

Se fine dat elkenien sels neitinke mei en net samar leauwe moat wat de kening en de tsjerke fertelle (lykas oant dan ta eins altyd dien waard).

Elkenien hat rjocht op in eigen miening.

Ferljochte tinkers leauwe datst de wrâld begripe kinst troch dyn ferstân te brûken.

de Ferljochting 

Om dy earne in eigen miening oer te foarmjen, moatst der fansels wol wat fan witte. Dêrom fine Ferljochtingstinkers it hiel belangryk dat elkenien tagong hat ta kennis.

Ta beslút fine Ferljochtingstinkers dat de kening en de steedhâlders tefolle macht hawwe. Boargers moatte mear te sizzen hawwe.

Eartiids koene allinnich bern fan rike minsken nei skoalle. Ferljochte tinkers fine dat elkenien rjocht hat op kennis en dat elkenien dus ek nei skoalle kinne moat. Ek bern fan earme minsken.

In welke tijd bouwde Eise zijn planetarium?

1. (1500-1600) tijd van ontdekkers en hervormers
2. (1600-1700) tijd van regenten en vorsten
3. (1700-1800) tijd van pruiken en revoluties
4. (1800-1900) tijd van burgers en stoommachines

Eise Eisinga

Eise Eisinga is in echte Ferljochtingstinker. Hy wurdt yn 1744 berne yn Dronryp.

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise had een beroep dat nu niet meer bestaat. Je ziet het hiernaast. Wat denk je dat hij deed?

Tip

Wie was Eise Eisinga?

De vader van Eise was wolkammer. Als je vader wolkammer was kon je tot je 12e naar school. Daarna moest je het vak van je vader leren. Zo ging dat ook bij Eise. 

Een wolkammer kreeg de wol van de schapen binnen en waste, kamde en verfde de wol. Daarna konden mensen het spinnen en de draden gebruiken om er kleding van te maken. 

Wie was Eise Eisinga?

Maar Eise was heel slim en zijn ouders wisten dat. Dus mocht hij één keer per week naar Franeker lopen om daar les te krijgen in wiskunde en sterrenkunde. 

Vraag

Hoe lang zou het ongeveer duren om van Dronrijp naar Franeker te lopen?

Antwoord

Bijna anderhalf uur!

Wie was Eise Eisinga?

Eise maakte een heleboel aantekeningen tijdens zijn lessen. 

Hier zie je wiskunde-aantekeningen. Eise moest een heleboel sommetjes maken.

Teken jij weleens een lachend gezichtje in de zon? Dat deed Eise ook! Kijk maar naar de aantekeningen van zijn lessen sterrenkunde.

Wie was Eise Eisinga?

Omdat de vader van Eise 'maar' wolkammer is, kan Eise niet studeren aan de universiteit.  

Wolkammers kamden niet alleen wol, maar verfden dit ook. Hier zie je een brief van Eise waarin hij wol in verschillende kleuren meestuurt voor een wedstrijd. Hij wint er zelfs een prijs mee!

In 1786 trouwt Eise en samen met zijn vrouw Pietje verhuist hij naar Franeker, waar hij zijn eigen wolkammerij begint.

Ferljochte tinkers fine it prima dat Eise net nei de universiteit kin.

1. WIER
2. NET WIER

It Planetarium

Eise kin dan wol gjin stjerrekunde studearje, dochs is hy der yn syn frije tiid in soad mei dwaande. Hy docht superyngewikkelde berekkeningen. Sa kin hy presys foarsizze wannear’t de planeten op hokker plak oan de himel stean.

It Planetarium

Mar alle kearen dy berekkeningen meitsje is in hiel soad wurk. Kin dat net makliker...?

Yn 1774 betinkt Eise dat hy in planetarium bouwe sil. Gewoan yn syn eigen wenkeamer.

Wat is een planetarium?

1. Een nagebouwd model van de aarde
2. Een nagebouwd model van de zon en de planeten.
3. Een soort klok waarop je de stand van de maan kunt zien.
4. Een soort kalender waarop je kunt zien welke dag het is.

Het planetarium

Een planetarium is een nagebouwd model van de zon en de planeten en wordt gebruikt om uit te leggen hoe deze ten opzichte van elkaar bewegen.

Een Planetarium zag er vroeger vaak zo uit. In het midden zie je de zon, met op verschillende afstanden de planeten eromheen. Eise maakte naast het planetarium op deze foto nog een planetarium, maar dan eentje in zijn plafond!

It Planetarium

Het planetarium van Eise is heel bijzonder. De planeten in het planetarium draaien namelijk net zo snel (of langzaam) om de zon als in het echt. Eén kleine klok zorgt er samen met acht gewichten voor dat alles kan bewegen. 

Het planetarium

 Dat ziet er ongeveer zo uit:

de Verlichting

Dat Eise in planetarium bout, komt goed út, want net elkenien begrypt de bewegingen fan planeten sa goed as hy. Dat blykt wol as yn 1774 wat bysûnders foarsein wurdt: fjouwer planeten komme mei de moanne op ien rige oan de himel te stean.

Hier zie je de voorspelde samenstand. Klik op de afbeelding om hem groter te maken.

de Verlichting

In dûmny yn Fryslân tinkt dat dy gearstân fan planeten de ein fan ’e wrâld betsjut. Hy foarseit in botsing fan planeten wêrby’t de ierde út syn baan slingere wurdt en ferbrânt yn ’e sinne...

De Verlichting

Eise wit better. Fan de ierde ôf liket it miskien oft de planeten ticht byinoar stean, mar in botsing soe dus echt net barre. Yn syn Planetarium kin elkenien dat fuortdaliks sjen.

Het planetarium

It planetarium fan Eise is sa bysûnder dat it fuortdaliks ferneamd wurdt sa gau’t it ôf is. Der komme allegear minsken te sjen. Troch nei it plafond fan de wenkeamer fan Eise te sjen leare se hoe’t it sinnestelsel wurket.

Je ziet hier het leitje (een soort ouderwets wisbordje) waar Eise al zijn ingewikkelde berekeningen op maakte. Je kunt deze bekijken in het Planetarium!

Patriotten

Eise hold him net allinnich dwaande mei de wolkjimmerij en it Planetarium, mar ek mei polityk. Eise is in patriot.

Patriotten vonden dat de stadhouder Willem V teveel macht had. Hij besloot over van alles in de Rebubliek. Volgens patriotten moesten de burgers hier ook iets over kunnen zeggen.

Patriotten

Spitigernôch rint it net goed ôf foar de patriotten. Yn 1787 lit de steedhâlder alle patriotten oppakke. Eise flechtet dêrom nei Dútslân. Uteinlik komt hy in pear jier letter likegoed noch yn de finzenis telâne en mei dêrnei as straf in hiel skoft Fryslân net yn.

Patriotten flechtsje (soms mei harren hiele húshâlding) de stêd Frjentsjer út.

Patriotten

Eise Eisinga

As Eise wer werom is yn syn Planetarium krijt er sels in hiel bysûndere besiker: Kening Willem I komt lâns!

Eise hat fan it begjin fan syn Planetarium ôf in gasteboek byholden, dêr’t minsken harren namme yn sette koene as se lâns west hiene. Ek Kening Willem I hat it gasteboek tekene. Spitigernôch is syn hantekening út it gasteboek stellen.

Eise Eisinga

Yn 1828 stjert Eise yn ’e âldens fan 84 jier.

.

Wêrom is Eise in echte Ferljochtingstinker?

Hint

Verlichtingsdenkers:

- vinden kennis voor iedereen heel belangrijk.

- vinden dat iedereen recht heeft op een eigen mening.

- vinden het belangrijk dat iedereen zelf nadenkt.

- vinden dat de koning teveel macht heeft en willen dat burgers meer inspraak krijgen.

.

Wat zou jij nog over Eise Eisinga of het Planetarium willen weten?

Tot snel!