VEI M3 3.1 Genotype en fenotype + 3.2 geslachtschromosomen 2024

• Biologie
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 3

Erfelijkheid en evolutie

Basisstof 3.1 en 3.2

Begrippen bij 3.1 en 3.2

allel                                               Variant van een gen; elk gen bestaat uit twee allelen.

fenotype                                     Alle eigenschappen van een organisme.

gen                                                De stukjes DNA die samen de informatie voor een erfelijke                                                                                eigenschap  bevatten.

genotype                                    De informatie voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme;                                                            alle genen in een celkern samen.

dominant allel                          Allel dat altijd tot uiting komt in het uiterlijk.

heterozygoot                           Twee verschillende allelen voor een bepaalde eigenschap.

homozygoot                            Twee gelijke allelen voor een bepaalde eigenschap.

intermediair fenotype         Fenotype waarin beide allelen even sterk tot uiting komen.

recessief allel                          Allel dat alleen tot uiting komt als er geen dominant allel is.

Leerdoelen bij Thema 3 Erfelijkheid

Je kunt omschrijven wat een genotype, wat een fenotype en wat een gen is.

Je kunt beschrijven hoe organismen informatie over erfelijke eigenschappen overdragen aan hun nakomelingen via chromosomen.

Je kunt omschrijven wat homozygoot, heterozygoot, dominant, recessief en intermediair fenotype betekenen.

Je kunt een kruisingsschema opstellen.

Je kunt bij een gegeven kruising genotypen en fenotypen van ouders en/of nakomelingen afleiden.

Je kunt uit een gegeven stamboom afleiden welke genotypen de ouders en/of nakomelingen hebben, welk allel dominant is en welk allel recessief.

Je kunt beschrijven hoe door geslachtelijke voortplanting variatie in genotypen ontstaat.

Je kunt omschrijven wat een mutatie is en je kunt omschrijven hoe kanker ontstaat.

Je kunt omschrijven wanneer organismen tot één soort behoren.

Je kunt beschrijven wat de evolutietheorie inhoudt en hoe geslachtelijke voortplanting, mutatie en natuurlijke selectie bijdragen aan het ontstaan van nieuwe rassen en soorten.

Je kunt toelichten wat fossielen hebben bijgedragen aan de evolutietheorie.

Je kunt toelichten dat overeenkomsten in de bouw van organen, de bouw van cellen en de samenstelling van stoffen in cellen duiden op verwantschap.

Je kunt enkele DNA-technieken in de biotechnologie beschrijven. (SE)

Je kunt beschrijven dat katten informatie over de vachtkleur doorgeven via de geslachtschromosomen.

Je kunt methoden beschrijven om organismen te klonen en uitleggen wat de functie van klonen is.

celkern

Chromosoom

gen

DNA

Chromosoom, gen en allel

Blz. 168 tekstboek

Begrip	Omschrijving
Chromosoom
Gen
Allel

Begrip	Omschrijving
Chromosoom	Bestaan uit DNA. DNA bevat de informatie voor alle erfelijke eigenschappen
Gen	Stukjes DNA die samen de informatie bevatten voor één eigenschap. Genen kunnen aan of uit staan
Allel	Elk gen bestaat uit 2 allelen, één op elk chromosomen.

Hoe ontstaat het genotype?

Genotype: de informatie voor alle erfelijke eigenschappen samen. 

• ontstaat op het moment van bevruchting
• alle genen samen zijn het genotype van een nieuw organisme.
• Blijft altijd hetzelfde

Chromosoom

Chromosoom

Hoe ontstaat het fenotype?

Fenotype: alle zichtbare en onzichtbare eigenschappen van een organisme

• wordt bepaald door het genotype en door leefstijl en omgeving
• komt tot stand door genotype en invloeden uit het milieu
• kan veranderen door allerlei oorzaken

Mens: 46 chromosomen

            23 paren

3.2 Genen

• Je kunt verschillende allelen hebben voor een eigenschap, welke eigenschap krijg je dan? Bijv. Je hebt een allel voor rood haar en een allel voor bruin haar. 

2 x gen voor haarkleur

Allel: 

rood haar

afkomstig van vader

Allel:

rood haar

afkomstig van moeder

2 x  zelfde allel voor haarkleur = HOMOZYGOOT  aa (of AA)

a is het recessieve allel, die komt alleen tot uitdrukking (je ziet de eigenschap alleen) als er 2 van zijn!

allel: rood haar

allel:

rood haar

allel: donker haar

allel:

rood haar

gen: donker haar

gen:

rood haar

Twee verschillende allelen (voor haarkleur) HETEROZYGOOT Aa

A is het dominante allel, komt altijd tot uitdrukking.

Homozygoot &  heterozygoot

• De ouders zijn heterozygoot, het gen voor haarkleur bestaat uit twee verschillende allelen voor haarkleur. 

• Bruin haar is het dominante allel, die komt altijd tot uitdrukking. (Hoofdletter B of A)

• De jongen is homozygoot, hij heeft twee dezelfde allelen in het gen voor haarkleur. 1 van pa, 1 van ma. (Aa of Bb)
  Rood haar is het recessieve allel (a). Alleen bij 2 van deze allelen zichtbaar

Intermediair

Wanneer geen van beiden allelen dominant is, ontstaat een intermediair fenotype.     

Kruising witte kip met zwarte haan

    VzVz X VwVw  wordt VzVw

	Vz	Vz
Vw	VzVw	VzVw
Vw	VzVw	VzVw

Waar bevindt zich alle informatie voor de erfelijke eigenschappen van een organisme.

Zijn alle eigenschappen tussen broers en zussen gelijk?

1. Ja
2. Nee

Noem 3 erfelijke eigenschappen

Kun je in elke cel zien of je een jongen of meisje bent. Leg je antwoord uit

Een jongen heeft XY chromosomen

1. juist
2. niet juist

Neem nu de Begrippen bij 3.1 en 3.2 over in je schrift

of maak flitskaartjes

allel                                               Variant van een gen; elk gen bestaat uit twee allelen, 1 va moeder, 1 van vader.

fenotype                                     Alle eigenschappen van een organisme.

gen                                                De stukjes DNA die samen de informatie voor een erfelijke  eigenschap  bevatten.

genotype                                    De informatie voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme;   alle genen in een celkern samen.

dominant allel                          Allel dat altijd tot uiting komt in het uiterlijk. (A)

heterozygoot                           Twee verschillende allelen voor een bepaalde eigenschap. (Aa)

homozygoot                            Twee gelijke allelen voor een bepaalde eigenschap. (AA)

intermediair fenotype         Fenotype waarin beide allelen even sterk tot uiting komen.

recessief allel                          Allel dat alleen tot uiting komt als er geen dominant allel is. (a)

Aan de slag.

Bs 1 en 2 thema Erfelijkheid en evolutie

Alle vragen behalve de + vragen.

Open vragen beantwoorden in je schrift in hele zinnen!