H4 en 5 Beeldende kunst - Cultuur van de Kerk

• Kunst
• Middelbare school
• havo, vwo
• Leerjaar 4-6

Cultuur van de Kerk

H4 en 5 Beeldende kunst

Even opfrissen...

wat deden de monniken in een klooster?

1. bidden
2. onderwijs geven
3. op het land werken
4. boeken overschrijven in het scriptorium

Het hoofd van een klooster is de...

1. Abt
2. Paus
3. Dominee
4. Kardinaal

De cisterciënzer kloosterorde staat bekend als:

1. uitbundig gedecoreerd
2. sober, eenvoudig
3. bedelorde

'Licht' is de gesymboliseerde goddelijkheid.
Licht is de essentie van schoonheid, stralende waarde en het goede. Licht kan het goddelijke zijn.

Wie zei dit?

1. De paus
2. Jezus
3. Abt Suger
4. Hildegard von Bingen

Welk land?

Engeland: waaiergewelf is typisch voor Engelse gotiek

Spanje: Mudejarstijl laat Moorse elementen zien zoals keramiek (tegels), geometrische patronen en (hoefijzer)bogen

Italie: Kent weinig gotische kerken. Ze zijn eenvoudig van vorm, torens ontbreken en er is weinig decoratie.

Waar zit wat?   1. Narthex   2. Schip   3. Zijbeuk  4. Toren   5. Transept   6. Viering  

                              7. Apsis   8. Straalkapel  9. Priesterkoor  10. Kooromgang

www.crabborne.nl

Leerdoelen

1. Je kan de verschillen in de vormgeving beschrijven tussen Romaanse en (vroege, hoge, late) Gotische schilderkunst;

2. Je kan de verschillen in de vormgeving beschrijven tussen Romaanse en (vroege, hoge, late) Gotische beeldhouwkunst;

3. Je kan uitleggen wat de functies zijn van kunst in de middeleeuwen;

4. Je kan de Bijbelse onderwerpen herkennen in de voorstellingen van beelden/schilderijen: schepping, zondeval, (aankondiging/ annunciatie van) Jezus geboorte, laatste avondmaal, kruisiging en opstanding van Christus, Hemelvaart, Pinksteren en Het Laatste Oordeel.

5. Je weet wie de opdrachtgevers waren voor de ‘kunstenaars’ in de middeleeuwen;

6. Je kan verschillende voorwerpen benoemen die voor de kerk werden gemaakt en uitleggen welke materialen hiervoor werden gebruikt en waarom;

7. Je kan de  positie van de middeleeuwse kunstenaar beschrijven.

npo.nl

Romaanse beeldhouwkunst

• Portalen en kapitelen
• onderdeel van de architectuur
• niet realistisch 
• draait om de boodschap.

Waarom? 

• De meeste mensen waren analfabeet, dus door middel van 'plaatjes' wilde de kerk hen aan de verhalen uit de Bijbel herinneren.

Het ging de Romaanse beeldhouwers niet om dat het afgebeelde heel realistisch was.

Het ging hen om de Christelijke boodschap.

 De meeste mensen waren analfabeet, dus door middel van 'plaatjes' wilde de kerk hen aan de verhalen uit de Bijbel herinneren.

Beeldhouwwerk in romaanse kerken was oorspronkelijk gekleurd

Romaanse beeldhouwkunst

- Belangrijke heilige (bijvoorbeeld Jezus)  groter en centraler in compositie.

- Heiligen sterk vereenvoudigd/gestileerd, niet realistisch of natuurgetrouw (onjuiste anatomie, geen gezichtsuitdrukking)

- Heiligen lijken veel op elkaar, zijn vooral herkenbaar aan symbolen die ze vasthouden.

- Op of aan kerken geplaatst (in timpaan/boogveld, portaal, kapitelen).

- Functies: didactisch (verbeelding van Bijbelverhalen), eerbetoon aan God, ter decoratie/versiering.

Waarom kunst bij de portalen? 

• Ingang naar God
• Eenwording met Christus
• Reinigingsritueel

romaans

De romaanse kunst in waarschuwend voor het gevaar van het kwaad en wakkert de angst aan voor de hel. 

Zo willen ze de mensen stimuleren een vroom leven te leiden.

Gotiek

In de gotiek verandert de geloofsbeleving van waarschuwend naar meer meelevend en troostend. 

Gotische beeldhouwkunst

- In vroege gotiek stijve pilaarbeelden, later komen ze meer los van de wand (S-houding/contrapost).

- Anatomie is vrij goed weergegeven (steeds meer emotie in gezichtsuitdrukkingen).

- Plooival in kleding is realistischer weergegeven (bij Gotiek vaak zware, hoekige plooival).

- Ook gedetailleerde houten beschilderde beelden met een goede stofuitdrukking.

- Grote altaarstukken (meerluiken met verschillende voorstellingen) met kostbaar beeldhouwwerk waarvan luiken gesloten kunnen worden.

Beeldhouwkunst gotiek

• Steeds minder onderdeel van architectuur.
• Losser en ruimtelijker.
• Van symbolisch naar dramatisch.
• Steeds meer emotie.
• Steeds realistischer, met lichaamsdelen onder de gewaden. 
• Plooival in kleding wordt soepeler. 

Vroege Gotiek

Stijf en symbolisch

Late Gotiek

Realistisch, invloed Oudheid

S-curve

Vrijstaande beelden

rouwende figuren

Pleurants

steeds meer emotie

polychrome houten beelden

Piëta: Maria met dode Christus op haar schoot

Retabel: Altaarstuk

Romaanse schilderkunst

- Vorm: vooral muurschilderingen/fresco's ter decoratie van de kerk en illustraties in boeken (in scriptoria gemaakt door monniken).

- Figuren sterk vereenvoudigd/gestileerd, niet realistisch of natuurgetrouw (onjuiste anatomie, proporties kloppen niet, geen gezichtsuitdrukking)

- Figuren zijn schematisch/lineair van karakter (ze lijken op elkaar en zijn herkenbaar aan symbolen), lijnen zoals haren of plooien hebben een decoratieve functie, vlakken opgevuld met kleuren hierdoor geen/nauwelijks ruimte illusie. 

- Functies: didactisch (verbeelding van Bijbelverhalen), eerbetoon aan God, ter decoratie/versiering.

Gotische schilderkunst

Vroege gotiek:

- Weinig ruimteweergave, vaak gouden achtergrond.

- Wel iets plasticiteit.

Hoog gotiek:

- Meer realisme en details (zware plooival).

- Ruimte wordt beter weergegeven, bv. een landschap als achtergrond.

Late gotiek:

- Grote aandacht voor details (zware plooival).

- Gebrekkig lijnperspectief.

- Stereotype weergave van figuren/scènes en symbolisch kleurgebruik (wit=zuiver, blauw=hemels, goud=goddelijk)

- Redelijke anatomie.

Schilderkunst-

gotiek

• Altaarstukken: op paneel geschilderde   Bijbelse vertellingen 
• Van symbolisch naar meer realistisch. 
  
• Ruimte-uitbeelding steeds echter (diepte      i.p.v. stapeling). 
• Langzaam ook meer emotie. 
• Gaandeweg vaker in eigen tijd en eigen       omgeving geplaatst. = Anachronisme

Vroege Gotiek: effen, gouden achtergrond met langwerpige figuren. 

Gaandeweg meer 

 samenhang in het tafereel

en meer naturalisme.

Gevoels- en lijnperspectief

Gebroeders van Limburg,- "Getijdenboek", 1380-1390

De afbeeldingen (miniaturen) in getijdenboeken, die gemaakt worden voor adel en rijke burgers tonen steeds meer wereldlijke voorstellingen.

Afbeeldingen bij de maanden geven de mogelijkheid om het alledaagse werk en leven te tonen.

Vlaamse primitieven

• Groep schilders in de Zuidelijke   Nederlanden
• 15e en begin 16e eeuw
• o.a. Jan van Eyck en Rogier v.d. Weijden
• Overgang tussen Gotiek en Renaissance
• Olieverf
• Nauwkeurige waarneming => realisme 
• Aandacht voor achtergrond

Jan van Eyck, "Lam Gods", 1432

Eerste naakten sinds Oudheid

Laat Gotische schilderkunst

• Door welvaart nu ook burgerlijke   opdrachtgevers. 
• O.a. portretten in Bijbelse taferelen en     losse portretten. 
• Symboliek
• Realisme
• Aandacht voor detail
• Olieverf in plaats van tempera. 
• Voor het eerst sinds Oudheid                       weer gesigneerd:                                               geen ambacht, maar kunst. 

Jan van Eyck

Analyseren kunstwerk

Voorstelling: Wat wordt er afgebeeld? 

> Wat zie je allemaal op het schilderij/in het beeld? 

(mensen, dieren, gebaren, kleding, voorwerpen, elementen in de achtergrond zoals gebouwen, landschap)

Vormgeving: Hoe wordt de voorstelling afgebeeld?

> Beschrijf: Vorm, Licht, Compositie (ordening), Ruimte, Kleur (VLORK)

> (Materiaal, techniek, hanteringswijze)

Welke vernieuwingen zie je op dit schilderij? 

verschil in voorstelling

Pas jouw kennis over romaans/ vroege gotiek en hoge gotiek toe op deze twee afbeeldingen. 

Vergelijk de voorstelling en vormgeving en benoem de verschillen.

uitwerking

Welke vernieuwingen zie je op dit schilderij? 

Rogier van der Weijden "Kruisafneming", 1432-1435 

Anoniem,  Kruisafneming, ca. 1180 

Pas jouw kennis over romaans en gotiek toe op deze twee afbeeldingen. 

Beschrijf voor beiden de voorstelling en vormgeving

En benoem de kenmerken voor romaans en gotisch.

uitwerking

• Een reliek is een overblijfsel van heilige of van iets wat een heilige heeft aangeraakt. 
  
• Ze worden vaak in zeer kostbare houders (reliekschrijnen) bewaard. 
  
• Aanraken van een reliek zou genezende werking hebben.
  
• Kerk stichten? Reliek nodig!

Reliekschrijn

Noem twee aspecten van de voorstelling
waaruit blijkt dat Johannes een schrijver is.

Noem drie verbindingen tussen de figuur Johannes
en de rand eromheen.

Het evangelie is een deel van de Bijbel en daarmee een heilig boek.
In de voorstelling wordt Johannes bij het schrijven van dit evangelie
geïnspireerd door de Heilige Geest.
Leg uit op hoe deze goddelijke inspiratie in de voorstelling is
verbeeld.

De boekillustratie is omstreeks 1150 gemaakt in de hoge
middeleeuwen in de Romaanse stijl.
Noem drie aspecten van de vormgeving die kenmerkend zijn voor
deze periode en stijl.

Op de afbeelding zie je het timpaan in het portaal van de Saite-Foy in Conque.
Op dit timpaan is het laatste oordeel weergegeven. Dit timpaan past binnen de
functies van de beeldende kunst in de romaanse periode.
Wat zijn de drie functies van de beeldende kunst in de middeleeuwen en
hoe past dit timpaan daarin?

pilaarfiguren in zuil

los van zuil, meer vrijstaand

emotieloos

meer emoties zoals lachen of lijden

statisch, strak, bewegingloos

dynamischer, houding losser

plooien ter decoratie

lossere plooien

vroege gotiek

late gotiek

Check

1. Je kan de verschillen in de vormgeving beschrijven tussen Romaanse en (vroege, hoge, late) Gotische schilderkunst;

2. Je kan de verschillen in de vormgeving beschrijven tussen Romaanse en (vroege, hoge, late) Gotische beeldhouwkunst;

3. Je kan uitleggen wat de functies zijn van kunst in de middeleeuwen;

4. Je kan de Bijbelse onderwerpen herkennen in de voorstellingen van beelden/schilderijen: schepping, zondeval, (aankondiging/ annunciatie van) Jezus geboorte, laatste avondmaal, kruisiging en opstanding van Christus, Hemelvaart, Pinksteren en Het Laatste Oordeel.

5. Je weet wie de opdrachtgevers waren voor de ‘kunstenaars’ in de middeleeuwen;

6. Je kan verschillende voorwerpen benoemen die voor de kerk werden gemaakt en uitleggen welke materialen hiervoor werden gebruikt en waarom;

7. Je kan de positie van de middeleeuwse kunstenaar beschrijven.