Variatie in genotypen

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo b, k
• Leerjaar 2

Thema 5 Erfelijkheid en evolutie

5.3 Variatie in genotypen

wat gaan we vandaag doen?

herhaling vorige les: 5.2 Chromosomen en genen

leerdoelen vandaag

nieuwe theorie: 5.3 Variatie in genotypen

zelf aan de slag

herhalen leerdoelen

heeft een lichaamscel van een mens 46 chromosomen?

1. ja
2. nee

hoeveel chromosomen zitten er in de kern van een eicel van de mens

1. 15
2. 23
3. 30
4. 46

Wat is een gen?

1. De informatie voor alle erfelijke eigenschappen
2. Alle zichtbare eigenschappen
3. Een deel van een chromosoom met informatie voor één eigenschap.
4. Een chromosoom in de celkern met erfelijke informatie.

verandert bij celdeling de informatie voor erfelijke eigenschappen?

1. ja
2. nee

John heeft veel getraind. Zijn spieren zijn dikker geworden. Wat is er bij John veranderd?

1. alleen zijn fenotype
2. alleen zijn genotype
3. zowel zijn genotype als fenotype

Hugo en Kevin hebben een discussie over erfelijke informatie. Hugo zegt: "je genotype verandert als je ouder wordt"
Kevin zegt: "de info voor je oogkleur bevindt zich alleen in de cellen van je oog".
Wie heeft of wie hebben gelijk?

1. alleen Hugo heeft gelijk
2. Alleen Kevin heeft gelijk
3. Hugo en Kevin hebben geen van beiden gelijk.
4. Hugo en Kevin hebben allebei gelijk

samengevat:

- genotype: de informatie op het DNA voor alle erfelijke eigenschappen van een organisme.

- fenotype:de eigenschappen die een organisme heeft, zoals het uiterlijk.

(genotype + invloeden uit het milieu)

Je genotype blijft je hele leven hetzelfde.

Je fenotype kan steeds veranderen.

Ieder mens heeft duizenden erfelijke eigenschappen.

De chromosomen van elke cel bevatten de informatie voor al deze erfelijke eigenschappen.

Een gen is een deel van een chromosoom met de informatie voor 1 erfelijke eigenschap.

Alle genen in een celkern vormen samen het genotype van een organisme.

De kern van de zaadcel bevat 23 chromosomen van de vader. De kern van de eicel bevat 23 chromosomen van de moeder.

De kern van de bevruchte eicel bevat 46 chromosomen.

Van elk chromosomenpaar is 1 chromosoom afkomstig van de vader en 1 van de moeder.

leerdoelen vandaag

Aan het einde van de les:

- kun je omschrijven dat door geslachtelijke voortplanting variatie in genotypen ontstaat.

- kun je omschrijven wat een mutatie is.

Inleiding

In een lichaamscel komen chromosomen in paren voor.

Een geslachtscel bevat enkelvoudige chromosomen.

Welke dat zijn, hangt af van het toeval.

In de afbeelding links zie je 3 meisjes.

De haarvorm is bij de meisjes verschillend (steil, krullend en golvend).

De haarvorm is een erfelijke eigenschap.

Bij mensen komt in elke lichaamscel een genenpaar voor dat de informatie bevat voor de haarvorm.

In de afbeelding links zijn de genen voor de haarvorm getekend.

Het genenpaar is bij de 3 haarvormen verschillend. De eerste 2 meisjes hebben 2 keer dezelfde informatie voor haarvorm.

Bij het 3e meisje is de informatie voor de haarvorm verschillend. Ze heeft in haar cellen zowel de informatie voor steil haar als voor krullend haar.

5.3 Variatie in genotypen

Je vader en je moeder hebben niet dezelfde eigenschappen.

Je vader kan bijvoorbeeld steil haar hebben en je moeder krullend haar.

Bij de bevruchting komt de helft van de chromosomen van je moeder en de helft van de chromosomen van je vader.

De chromosomen van een paar kunnen daardoor verschillende informatie bevatten. 1 chromosoom bevat bijvoorbeeld de informatie voor steil haar, het andere voor krullend haar.

5.3 Variatie in genotypen

Kinderen krijgen van elke erfelijke eigenschap 1 keer de informatie van hun moeder en 1 keer de informatie van hun vader.

Soms is de eigenschap van de moeder te zien en soms die van de vader. Je kunt dan de kleur ogen van je moeder hebben en de kleur haar van je vader.

Hierdoor lijken kinderen op hun moeder en hun vader.

5.3 Variatie in genotypen

Kinderen van dezelfde ouders lijken soms op elkaar, maar ze hebben ook verschillen.

1 kind heeft bijvoorbeeld de kleur ogen van de vader, het andere kind heeft de kleur ogen van de moeder. Ieder mens heeft een andere combinatie van erfelijke informatie. Hierdoor is geen mens precies gelijk.

Dit noem je variatie in genotypen. Bij geslachtelijke voortplanting ontstaat variatie in genotypen.

Meiose: celdeling waarbij de chromosomen verdeeld worden over de dochtercellen (geslachtscellen)

5.3 Variatie in genotypen

Chromosomen bestaan uit DNA. Het DNA kan beschadigd raken, bijvoorbeeld bij de celdeling of door straling. Daardoor verandert de informatie voor een erfelijke eigenschap.

Zo'n plotselinge verandering van het genotype heet een mutatie. Bij een mutatie zijn 1 of meer genen gemuteerd (veranderd).

5.3 Variatie in genotypen

Een mutatie in en lichaamscel heeft vaak geen gevolgen.

Mutaties in het DNA van eicellen en zaadcellen kunnen wel gevolgen hebben. Deze mutaties komen in alle cellen van de nakomelingen. Door zulke mutaties ontstaan nieuwe genotypen bij de nakomelingen.

Er ontstaat meer variatie in genotypen bij de nakomelingen.

5.3 Variatie in genotypen

Een organisme waarbij een mutatie tot uiting komt in het fenotype, noem je een mutant.

Een voorbeeld van een mutant is een albino. Bij een albino is het lichaam niet in staat om pigment (kleurstof) te vormen. Daardoor zijn de haren en de huid erg bleek. Albino's komen zowel bij mensen als bij dieren voor.

5.3 Variatie in genotypen

Door sommige soorten straling kunnen in je lichaam mutaties ontstaan (bijvoorbeeld radioactieve straling, uv-straling  en röntgenstraling).

Ook als je met bepaalde chemische stoffen in aanraking komt, ontstaan vaker mutaties (bijvoorbeeld asbest of stoffen in sigarettenrook).

Straling en chemische stoffen zijn voorbeelden van mutagene invloeden.

Mutageen betekent dat het een mutatie kan veroorzaken.

5.3 Variatie in genotypen

Soms vinden mutaties plaats in genen die de celdeling regelen. Hierdoor kan een cel zich ongeremd gaan delen. Er ontstaat dan een gezwel of tumor.

Sommige tumoren groeien langzaam en zijn niet ernstig. Maar er zijn ook tumoren waarbij de cellen zich snel delen en de tumor hard groeit. Dit heet kanker.

5.3 Variatie in genotypen

Cellen van de tumor kunnen terechtkomen in het bloed.

Deze cellen worden meegevoerd en komen in andere lichaamsdelen terecht.

Daar ontstaan dan weer nieuwe tumoren.

Dit heet uitzaaiing.

5.3 variatie in genotypen

Mutagene invloeden kunnen ook kankerverwekkend zijn.

Teveel uv-straling van de zon op de huid bijvoorbeeld vergroot de kans op huidkanker.

Stoffen in sigarettenrook vergroten de kans op longkanker.

VRAGEN??

zelf aan de slag

5.3 Variatie in genotypen: lees de tekst en maak de opdrachten:

Opdracht 1 t/m8

herhalen leerdoelen

Aan het einde van de les:

- kun je omschrijven hoe door geslachtelijke voortplanting variatie in genotypen ontstaat.

- kun je omschrijven wat een mutatie is.