Les 7: verschillende eters en tandformule

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo t
• Leerjaar 2

Les 7: verschillende eters en tandformule

Inhoud

- Leerdoelen

- Herhalingsopgaven

- Uitleg

- Opgave verschillende eters en tandformule

- Filmpje

Leerdoelen

• Je kunt bij zoogdieren het verband aangeven tussen de voedselkeuze, de lengte van het darmkanaal en de kenmerken van het gebit.
• Je kunt de onderdelen van een kies benoemen.
• Je kunt een tandformule opstellen.

Welke twee stoffen ontstaan bij verbranding?

Maak de reactievergelijking van verbranding kloppend.

+

+

  ^_______>

verbranding

koolstofdioxide

zuurstof

water

glucose

Als je een glas over een brandende kaars zet, gaat de kaars uit.

Waarom blijft een kaars wel branden in een open ruimte?

1. Omdat er genoeg energie in de ruimte is
2. Omdat er genoeg koolstofdioxide in de ruimte is
3. Omdat er genoeg water in de ruimte is
4. Omdat er genoeg zuurstof in de ruimte is

De vlam van een kaars gaat uit na een lange tijd branden.

Waarom gaat de kaars uit?

1. omdat de brandstof op is
2. omdat de energie op is
3. omdat de koolstofdioxide op is
4. omdat het water op is

Wat is de meest gebruikte brandstof in cellen?

1. energie
2. glucose
3. vet
4. water

Glucose is de meest gebruikte brandstof in cellen. De glucose haalt je lichaam uit eten dat je binnenkrijgt.

Maak de zinnen kloppend.
Sporters verbranden ...1...
brandstof dan mensen die niet sporten. Daarom hebben sporters
...2... eten nodig.

1. 1 minder / 2 minder
2. 1 meer / 2 minder
3. 1 meer / 2 minder
4. 1 meer / 2 meer

Wanneer is de afbraak van glucose het hoogst?

1. wanneer je loopt
2. wanneer je rent
3. wanneer je slaapt
4. wanneer je zit

Verschillende eters

Mensen zijn alleseters: zij eten planten én dieren. Veel andere zoogdieren eten alleen planten of alleen dieren. Het gebit van zoogdieren is aangepast aan de voedselkeuze.

Planten en/of dieren

Zoogdieren die alleen planten eten, noem je planteneters, zoogdieren die alleen dieren eten, noem je vleeseters en zoogdieren die planten én dieren eten, noem je alleseters. Er is verschil tussen de verteringsstelsels van planteneters, vleeseters en alleseters.

Plantaardig voedsel is moeilijk verteerbaar. Dat komt doordat plantencellen een celwand hebben. De celwanden bestaan onder andere uit de stof cellulose. Deze stof is moeilijk te verteren. Doordat dierlijk voedsel geen celwanden bevat, is het gemakkelijker te verteren.

Herbivoren

Planteneters noem je ook wel herbivoren. Ze hebben een lang darmkanaal in verhouding tot

hun lichaamslengte. Het darmkanaal van bijvoorbeeld een koe is wel veertig meter lang. Dat is ongeveer vijfentwintig keer zo lang als het lichaam. De buik is daardoor dik in verhouding tot de lengte van het dier (zie afbeelding linksonder). Het lange darmkanaal is nodig om de celwanden van plantencellen te verteren.

Planteneters hebben plooikiezen (zie afbeelding rechtsonder). Dat zijn kiezen met harde richels van glazuur. Door het kauwen wordt het voedsel tussen de harde richels fijngemalen (zie afbeelding rechtsboven). De plooien lopen loodrecht op de kauwrichting. Bij planteneters ontbreken vaak de hoektanden.

Carnivoren

Vleeseters noem je ook wel carnivoren. Vleeseters hoeven geen celwanden van planten te verteren. Ze hebben dan ook een kort darmkanaal in verhouding tot hun lichaamslengte. Bij bijvoorbeeld een hond is het darmkanaal ongeveer vijfenhalf keer zo lang als het lichaam. Het lichaam is daardoor slank (zie afbeelding linksonder).

Vleeseters hebben knipkiezen (zie afbeelding midden onder). Dat zijn scherpe kiezen waarmee het voedsel in stukken wordt geknipt, zodat het snel kan worden doorgeslikt. De bovenkaak is breder dan de onderkaak, zodat de kiezen langs elkaar glijden zoals bij een schaar. De hoektanden zijn meestal groot, spits en scherp (zie afbeelding rechtsonder). Ze worden gebruikt om de prooi te doden en stukken vlees los te scheuren. Ze kunnen ook worden gebruikt voor verdediging.

Omnivoren

Alleseters noem je ook wel omnivoren. Een varken bijvoorbeeld is een alleseter (zie afbeelding linksonder). Bij alleseters is de lengte van het darmkanaal in verhouding tot de lichaamslengte middellang. Alleseters hebben knobbelkiezen (zie afbeelding midden onder). Dat zijn kiezen met een knobbelig oppervlak zodat het voedsel kan worden gemalen.

Alleseters hebben meestal hoektanden. Bij sommige alleseters zijn die groot, spits en scherp (zie afbeelding rechtsonder). Ze worden dan gebruikt om de prooi te doden. Bij andere alleseters zijn de hoektanden ongeveer even groot als de snijtanden.

Ook mensen zijn alleseters. Wij hebben ook knobbelkiezen. Maar wij snijden ons voedsel ook nog klein met een mes en bewerken het door het te koken. Daardoor kunnen we een deel van ons plantaardig voedsel toch verteren.

Bouw van het gebit

Een gebit bestaat uit tanden en kiezen. Tanden en kiezen noem je gebitselementen. Tanden en kiezen zitten met een of meerdere wortels vast in de onder- of bovenkaak bevestigd. Het deel van een tand of kies dat buiten de kaak uitsteekt heet de kroon.

Een tand of kies bestaat voor het grootste deel uit tandbeen. Het tandbeen van de kroon is bedekt met glazuur. Glazuur is zeer hard. Het tandbeen van de wortel(s) is bedekt met een dun laagje cement. In het tandbeen bevindt zich een holte. In deze tandholte liggen bloedvaten en zenuwen. Om de wortel(s) zit een vlies. Dit wortelvlies zorgt voor de bevestiging van de tand of kies in de kaak. De kaak is bedekt met tandvlees. 

Tandformule

Vanaf een half jaar en twee jaar breekt het melkgebit (20 tanden en kiezen) door. Vanaf ongeveer 6 jaar worden de tanden en kiezen vervangen door tanden en kiezen van het blijvend gebit. Een volwassen heeft een gebit dat bestaat uit 32 tanden en kiezen. De achterste kiezen worden verstandkiezen genoemd, deze komen eventueel na je zeventiende door.

In de afbeelding rechts zijn de bovenkaak en onderkaak van een volwassene met een volledig gebit getekend. We kunnen de samenstelling van een gebit weergeven in een tandformule (zie afbeelding links). De getallen geven het aantal snijtanden, hoektanden en kiezen aan. De getallen boven de horizontale lijn geven de tanden en kiezen in de

 bovenkaak aan en onder de horizontale lijn geven ze de tanden en kiezen in de onderkaak aan. 

De verticale lijn geeft het midden van het gebit aan. Links zijn de rechterkaakhelften 

weergegeven, rechts de linkerkaakhelften.

Alleseter
Planteneter
Vleeseter

Carnivoor
Herbivoor
Omnivoor

Hoe worden deze eters ook wel genoemd?

Hoe lang is het darmkanaal in verhouding tot de lichaamslengte?

Middellang

Herbivoor

Omnivoor

Lang

Kort

Carnivoor

Waardoor verschilt de lengte van het darmkanaal bij verschillende zoogdieren?

Zoogdieren voeden zich met planten en/of met dieren.
Welk voedsel is beter verteerbaar: plantaardig of dierlijk voedsel? Leg je antwoord uit.

Bij welke schedel is de bovenkaak breder dan de onderkaak?
bij schedel 1, 2 of 3?

1. 1
2. 2
3. 3

Bij welk dier is het darmkanaal lang in verhouding tot het lichaam?
Bij het dier van schedel 1, 2 of 3?

1. 1
2. 2
3. 3

Bij welke schedel zie je knobbelkiezen?
Bij het dier van schedel 1, 2 of 3?

1. 1
2. 2
3. 3

In de tabel staat de samenstelling van het voer van drie huisdieren.

Welk type kiezen hebben de huisdieren?
Schrijf het zo op cavia = ....

Zijn de puntige kiezen een aanwijzing dat steenmarters vleeseters zijn? En is het korte darmkanaal ook zo'n aanwijzing?

1. Geen van beide zijn een aanwijzing dat steen marters vleeseters zijn.
2. Alleen de scherpe, puntige kiezen
3. Alleen het korte darmkanaal
4. Zowel de scherpe puntige kiezen als het korte darmkanaal

Lees de tekst ‘De grootste en de kleinste’ op slide 26.
Een wimperspitsmuis heeft ...

1. plooikiezen
2. knipkiezen
3. knobbelkiezen

Lees de tekst ‘De grootste en de kleinste’ op slide 26.

Een wimperspitsmuis verbruikt veel energie en eet bijna de hele dag en nacht door.

Leg uit welk soort voedingsstoffen de muis veel binnen moet krijgen.

Lees de tekst ‘De grootste en de kleinste’ op slide 26.
Een blauwe vinvis heeft een ... darmkanaal

1. lang
2. middenlang
3. kort

Lees de tekst ‘De grootste en de kleinste’ op slide 26.

De blauwe vinvis heeft een dikke blubberlaag van vet onder zijn huid, net als veel andere zeezoogdieren.

Welke twee functies heeft deze blubberlaag?

Met welk nummer wordt het tandbeen aangegeven?

1. 5
2. 11
3. 7
4. 6

Met welk nummer is het hardste deel van de tand aangegeven?

1. 5
2. 11
3. 3
4. 6

Op de afbeelding is een buitenaanzicht van een tand weergegeven. Hoe heet deel 1?

Een vleermuizensoort heeft de volgende tandformule (zie afbeelding)
Hoeveel snijtanden, hoektanden en kiezen heeft een vleermuis van deze soort?
Schrijf het zo op: snijtanden = ...

Hiernaast staat een tandformule van een mens.
Welke tand(en) mist deze persoon?
En in welke kaakhelft?

Hiernaast staat de boven- en onderkaak van een hond. Welke tandformule hoort bij dit gebit?

1. 
2. 
3. 
4.