Literatuurgeschiedenis van de 18e en 19e eeuw

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

Literatuurgeschiedenis van de 18e en 19e eeuw

Literatuur van de achttiende eeuw

1. Historische context

1.1 Opstand en revolutie

Op het wereldtoneel speelden zich in de tweede helft van de achttiende eeuw twee belangrijke gebeurtenissen af:

1. De Amerikaanse vrijheidsoorlog (1775), waarbij Engeland in conflict raakte met haar 13 koloniën in Noord-Amerika. Dit leidde tot de onafhankelijkheid van de Verenigde Staten in 1776 ("All men are created equal").
2. De Franse Revolutie (vanaf 1789), waarbij de burgerij in opstand kwam tegen de absolute monarchie en de bevoorrechte positie van adel en kerk en in 1792 De Republiek uitriep. ("liberté, égalité, fraternité").

1.2 Pruikentijd

In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden 

waren de regenten aan de macht, maar de economisch 

krachtige burgerij wilde invloed op het bestuur.

Er waren drie groeperingen met opvattingen over verdeling van de macht: 

1. de stadhouder (Oranje-Nassau) en zijn aanhang (de Oranjepartij/Orangisten, prinsgezinden).
2. regenten die tegen de stadhouder waren en de macht wensten te behouden.
3. de burgerij die tegen de stadhouder en tegen de regentenheerschappij waren en die meer invloed voor de burgerij in het bestuur wensten (patriotten).

1.2 Pruikentijd

2. Culturele context

2.2 Verlichting

De Verlichting was een emancipatiebeweging van de burgerij die zich bevrijdde van traditionele visies, veroordelen en belangen op het gebied van ethiek, geloof, politiek en rechtspraak.

De basis van die 'bevrijding' was zelfstandig en kritisch denken (rede, ratio) en niet zomaar vertrouwen op traditionele autoriteiten. Burgers moesten mondig en rationeel zijn en dus zelfstandig en kritisch denken en op basis daarvan handelen.

In de Verlichting ging men onderwijs en het verspreiden van kennis beschouwen als belangrijke middelen tegen vooroordelen en vastgeroeste visies. Zo werd in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1784 de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen opgericht voor scholing van de burgerij door het opzetten van scholen en bibliotheken en het uitgeven van goedkope boeken.

2.2 Verlichting

Filosofen en schrijvers richtten zich op praktische en maatschappelijke problemen.

Zo pleitten verlichtingsfilosofen voor verdraagzaamheid en godsdienstvrijheid. Ze hadden kritiek op het absolutisme. Montesquieu bepleitte een scheiding der machten, een trias politica, met een uitvoerende macht (de vorst), een wetgevende macht (de volksvertegenwoordiging) en een onafhankelijke rechterlijke macht.

Jean-Jacques Rousseau maakte opvoeding tot een belangrijk verlichtingsthema. 

2.2 Verlichting

Verlichtingsfilosofen en -schrijvers kozen vormen als romans, essays en brieven om hun opvattingen aan een ze groot mogelijk burgerpubliek duidelijk te maken. Daarbij werd vaak gebruikgemaakt van de satire: spottende teksten die belerend en kritisch zijn bedoeld.

De verlichting was een beweging door en voor de burgerij die zich steeds meer ontwikkelde als individu. Zo stelde burgers zich de vraag "Wie ben ik?" wat leidde tot zelfbespiegeling. Dagboeken en brieven werden dan ook populair.

De roman bleek bij uitstek een geschikte vorm voor de ontdekking van het persoonlijke en innerlijke.

2.4 Classicisme

17e eeuw:

• Stijl van vorsten en machthebbers
  
• Regels uit de Klassieke Oudheid
  
• Macht, glorie en rijkdom uitstralen
  
• Mythologische scènes

18e eeuw:

• Burgerlijk classicisme
  
• Nadruk op eenvoud, zakelijkheid, regelmaat en heldere lijnen
  
• Weergave van de burgerlijke wereld
  
• Aansluiting bij de Verlichtingsgedachte (geleid door het verstand)

3. Literaire ontwikkelingen

3.1 Schrijver en publiek

Schrijvers waren in de achttiende eeuw afkomstig uit alle lagen van de burgerij en het was dan ook door burgers en voor burgers.

Schrijvers waren nog steeds opvoeders en opinievormers.

Een steeds belangrijkere rol voor vrouwen 

als schrijfster, bijv. Betje Wolff en Aagje Deken.

3.2 Classicistisch toneel

- Voortzetting van toneelontwikkelingen uit de 17e eeuw:

• Amsterdam nog steeds het centrum
• Deel van de opbrengst naar liefdadigheidsinstellingen
  
• Op artistiek niveau Frans classicistisch toneel > belangrijkste vorm van toneel in de        Republiek (tragedie en komedie)

- Doel: morele (levens)lessen leren en deugdzaamheid bevorderen 

               > poëtische gerechtigheid: deugd beloond en ondeugd bestraft

- Regels, zodat vorm niet afleidt van inhoud:

• Drie eenheden: tijd, plaats en handeling
  
• Beschaafd en fatsoenlijk
  
• Geen politieke of religieuze onderwerpen
  

Amsterdamse Schouwburg in 1788

3.2 Classicistisch toneel

Een van de bekendste classicistische toneelstukken uit de Republiek is Het wederzijds huwelijksbedrog uit 1714 van Pieter Langendijk.

Het toneelstuk voldoet voor een groot deel aan de vormvoorschriften van het classicisme:

• vijf bedrijven
  
• eenheid van tijd, plaats en handeling
  
• fatsoenlijk taalgebruik

Speelt in een voor burgerlijk publiek herkenbaar milieu

Combinatie van satire (arme adel die zich beter voordoet) en moralisatie (bedrog loont niet)

3.3 Spectatoriale tijdschriften

Spectatoriale tijdschriften werden in koffiehuizen gelezen.

Het koffiehuis was het centrum van het stedelijke sociale leven en men discussieerde er over morele en godsdienstige kwesties onder het genot van koffie of thee.

Rond 1780 daalde de populariteit van het spectatoriale tijdschrift in de Republiek, doordat:

• de roman steeds populairder werd;
• in spectatoriale tijdschriften niet over politieke kwesties geschreven mocht worden en hieraan kwam steeds meer behoefte (gelijke rechten, meer macht voor de burgerij).

Het bekendste Nederlandse spectatoriale tijdschrift was De Hollandsche Spectator van Justus van Effen.

3.3 Spectatoriale tijdschriften

Vanaf ca. 1730 erg populair

Spectator (= toeschouwer):

• 1) Het tijdschrift Spectator
  
• 2) De hoofdpersoon “Heer Spectator”

Functioneerde als opinieorgaan voor de burgerij.

Sloot aan bij de idealen van de Verlichting > deugdzaamheid, redelijkheid, tolerantie, afwijzen religieus fanatisme.

Leerzame en amusante teksten die moesten aanzetten tot denken en discussie.

Verschillende soorten teksten:

• Karakterschetsen
  
• Moraliserende gedichten
  
• (fictieve) lezersbrieven
  

3.4 Imaginaire reisverhalen

Een reis naar een denkbeeldig land

Waarheidsgetrouwe indruk: fictie en werkelijkheid liggen dicht bij elkaar

Populair in de Verlichting:

• Kon gebruikt worden om maatschappijkritiek te leveren
  
• Lezer in contact brengen met Verlichte ideeën
  
• Lezer confronteren met andere opvattingen

Doel: kritischer ten opzichte van eigen opvattingen worden of juist toleranter ten opzichte van ideeën van anderen

3.4 Imaginaire reisverhalen

Een van de bekendste imaginaire reisverhalen uit de Nederlandse literatuur is Reize door het Aapenland van J.A. Schasz M.D. (pseudoniem van Gerrit Paape).

De hoofdpersoon komt bij de apen terecht

De apen zien in hem een hogere vorm van henzelf

Ze streven naar gelijkvormigheid met de mens

Verdeeldheid in twee politieke groepen

• Streven naar gelijkheid met de mens door de staart te amputeren (uiterlijk) > regenten en Oranjepartij
  
• Streven naar gelijkheid als innerlijk proces > patriotten
  

Reize door het Aapenland is een satire op de strijd tussen de Orangisten en de patriotten, maar ook op de strijd binnen de groep patriotten.

3.4 Kinderliteratuur

In de verlichting waren opvoeding en onderwijs belangrijke thema's.

Er werden dan ook speciaal voor kinderen teksten geschreven.

In de Republiek was Hieronijmus van Alphen de bekendste met Proeve van Kleine Gedigten voor Kinderen (1778).

• De belangrijkste onderwerpen in deze gedichtjes zijn studie-ijver, deugden als oprechtheid en de relatie tussen kind en ouder;
• Het kind verwoordt vaak zelf de les of moraal;
• De gedichtjes waren herkenbaar voor kinderen.

Jantje zag eens pruimen hangen

Jantje zag eens pruimen hangen,

o! als eieren zo groot.

't Scheen, dat Jantje wou gaan plukken,

schoon zijn vader 't hem verbood.

Hier is, zei hij, noch mijn vader,

noch de tuinman, die het ziet:

Aan een boom, zo vol geladen,

mist men vijf, zes pruimen niet.

Maar ik wil gehoorzaam wezen,

en niet plukken: ik loop heen.

Zou ik, om een hand vol pruimen,

ongehoorzaam wezen? Neen.

Voord ging Jantje: maar zijn vader,

die hem stil beluisterd had.

Kwam hem in het loopen tegen

voor aan op het middelpad.

Kom mijn Jantje, zei de vader,

kom mijn kleine hartedief!

Nu zal ik u pruimen plukken;

nu heeft vader Jantje lief.

Daar op ging Papa aan 't schudden,

Jantje raapte schielijk op;

Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen,

en liep heen op een galop.

3.4 Kinderliteratuur

De verkeerde vrees

Keesje zag eens Joden loopen,

Om wat ouds! wat ouds! te koopen;

Hij werd bang, ja bleek van schrik;

Hij kroop weg, en ging aan ’t huilen.

Pietje spotte met dat schuilen;

En zei lagchend: doe als ik!

Kees zei: zoudt gij niet ontstellen,

Als gij hun eens aan zaagt bellen?

Neen ik tog, zei Pietje toen:

Waarom zou ik altoos vreezen?

Men behoeft slegts bang te weezen,

Als men voorneemt kwaad te doen.

Jantje zag eens pruimen hangen

Jantje zag eens pruimen hangen,

o! als eieren zo groot.

't Scheen, dat Jantje wou gaan plukken,

schoon zijn vader 't hem verbood.

Hier is, zei hij, noch mijn vader,

noch de tuinman, die het ziet:

Aan een boom, zo vol geladen,

mist men vijf zes pruimen niet.

Maar ik wil gehoorzaam wezen,

en niet plukken: ik loop heen.

Zou ik, om een hand vol pruimen,

ongehoorzaam wezen? Neen.

Voord ging Jantje: maar zijn vader,

die hem stil beluisterd had,

Kwam hem in het loopen tegen

voor aan op het middelpad.

Kom mijn Jantje, zei de vader,

kom mijn kleine hartedief!

Nu zal ik u pruimen plukken;

nu heeft vader Jantje lief.

Daar op ging Papa aan 't schudden,

Jantje raapte schielijk op;

Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen,

en liep heen op een galop.

3.6 Opkomst van de roman

Vanaf ca. 1780: de roman als volwaardig genre komt tot ontwikkeling

• Veel aandacht voor de psychologische verdieping van personages
  
• Uitgebreide beschrijving van innerlijke ontwikkeling
  

Aansluiting bij Verlichting:

• Mensen kregen aandacht voor zelfbespiegeling, innerlijk leven en analyses van eigen gedrag
  

Belangrijkste bezwaar tegen opkomst roman:

• Men vreesde voor zedelijk en moreel verval
  

Twee belangrijke subgenres:

• de zedenroman
  
• de sentimentele roman
  

3.6 De zedenroman

Kenmerken:

  

- duidelijk maken wat positief en negatief gedrag is
- verdedigen van heersende normen en waarden
- beschrijven van mensen in een specifiek milieu, vaak normale burgers

- vaak in briefvorm

• Sloot aan bij de behoefte om zelfbespiegelingen met anderen te delen
  
• Versterkte de illusie van echtheid
• Verhoogde de spanning

3.6 De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart

De eerste echte Nederlandse roman was een zedenroman in briefvorm:

De Historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart van Betje Wolff en Aagje Deken.

• Gaat over het dagelijks leven
  
• Gewone burgers als personages
  
• Boodschap: de vrouw moest zich richten op het geluk dat te vinden was in huwelijk en gezin

3.6 De sentimentele roman

In 1760 kwam in Engeland het sentimentalisme op. Het begrip kreeg in ons land grote bekendheid toen Rhijnvis Feith in 1783 Julia publiceerde.

Kenmerken:

• De cultivering van het eigen gevoel en het gevoelsmatige (sentimentalisme) staan centraal
  
• Nadruk ligt niet op gebeurtenissen of handelingen
  

Doel: de morele principes en het zedelijk leven van de lezer te verbeteren, door lezers emotioneel te raken > ruimte, interpunctie

Het sentimentalisme was een logisch gevolg van de Verlichting. Het paste bij de positieve waardering van het menselijke gevoelsvermogen.

1.1 Nationalisme en imperialisme

Politieke ontwikkelingen werden vooral bepaald door nationalisme, kolonialisme en imperialisme

Bevrijding Napoleon (1815) en afscheiding België (1830) stimuleren nationaal gevoel

Nationalisme leidde tot grote belangstelling voor het verleden van eigen volk(skarakter)

Vanaf 1870 kwam het imperialisme op -> gebieds- en machtsuitbreiding in de koloniën

Module 5

Literatuur van de negentiende eeuw

1.1 Nationalisme en imperialisme

• Natievorming
  
• Kolonialisme
  
• Imperialisme
  
• Ontkerkelijking -> verzuiling
  
• Rationalisering
  
• Grote technologische vooruitgang
  
• Geïndustrialiseerde samenleving
  
• Massacultuur
  

2.2 Kunst in de negentiende eeuw

• Functie van beeldende kunst verandert
  

           - Kunst in opdracht verdwijnt

           - Uitvinding van de fotografie 

                    > uitdaging voor de kunstenaar

• Toenemende aandacht voor natuur
  
• Impressionisme > eigentijdse stadsleven
  
• Negatieve reactie op moderniteit > romantiek
  
• Positieve reactie op moderniteit > realisme
  

3.1 Schrijver en publiek

Het lezerspubliek neemt in de negentiende eeuw toe. 

Voornamelijk onder de burgerij, die van literatuur vooral ontspanning en amusement verwachtte.

Uitgevers wilden hierop inspelen en er ontstond een massalectuur (erg commercieel)

Als reactie hierop gingen de meer artistiek en minder commercieel ingestelde schrijvers (zoals De Tachtigers) benadrukken dat literatuur vooral stilistisch goed moest zijn.

Het doel van kunst was volgens hen niet om te beleren of op te voeden, maar om kunst omwille van de kunst te maken (l'art pour l'art). 

Aan de slag!

Lees van Module 5: 1.1 t/m 2.2

Maak van Module 5 opdracht 4 (vraag 7 hoeft niet)

3.1 Schrijver en publiek

Tot 1880 hadden literaire teksten in Nederland nog een belerende of opvoedkundige functie en schrijven was nog geen beroep, maar een nevenfunctie.

In 1880 kwam hier verandering in. De Beweging van Tachtig (Tachtigers) ging literatuur los zien van religieuze, politieke en morele bedoelingen.

Literatuur werd autonoom (kwam op zichzelf te staan) en het doel was niet langer moraliserend.

3.2 Romantische en realistische literatuur

De literatuur in de negentiende eeuw is te beschouwen als een reactie op de moderniteit.

De literatuur kende twee verschillende reactievormen:

• romantische literatuur
• realistische literatuur

3.1 Schrijver en publiek

Hierdoor ontstonden er grofweg dus twee vormen van literatuur:

1. de commerciële, burgerlijke, maatschappijbevestigende literatuur
2. de vernieuwende, 'zuivere' literatuur van schrijvers die onverschillig stonden t.o.v. maatschappelijke normen en waarden en die kunst wilden maken zonder belerende op opvoedkundige intentie: l 'art pour l'art.

Deze tweede groep veroorzaakte nogal eens rellen.

3.3 Romantische literatuur

Een belangrijk kenmerk van de moderniteit is de rationalisering

Als reactie ontstond de romantiek

• niet het objectieve, maar een zo spontaan mogelijke expressie van een subject
• weergave van individuele gevoelens
• lyrisch-ik waarin gevoel en emotie centraal staan
• compensatie voor de onbevredigende rationele werkelijkheid
• vluchten in natuur of verleden (escapisme)
• aandacht voor tragische liefde, dood, vriendschap en aandacht voor het bovennatuurlijke

3.3 Romantische literatuur

3.3.2 Humor

Humor en zelfspot waren voor (sommige) romantici een middel om met onvrede en verdriet om te gaan.

Piet Paaltjens (pseudoniem van Francois Haverschmidt) gebruikte humor als wapen tegen lijden en onvrede met het bestaan.

Zijn bekendste dichtbundel is Snikken en grimlachjes.

Romantische onderwerpen als de dood, tragische liefdes en vriendschapsbanden werden geparodieerd.

Aan de slag!

Lees van Module 5: 3.1, 3.2, 3.3 en 3.3.2.

Maak van Module 5 opdracht 11

3.3.1 Aandacht voor het verleden en de historische roman

De romantische onvrede met de alledaagse werkelijkheid 

en het nationalisme stimuleerden de aandacht voor het vaderlandse verleden.

Zo verzamelden de gebroeders Grimm allerlei volkssprookjes.

In Nederland richtte de belangstelling zich vooral op de middeleeuwen en Gouden Eeuw.

Literatuur werd gezien als geschikt medium om een nationale identiteit en traditie te formuleren en verspreiden.

Voorbeeld: De leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience

Over Max Havelaar (vanaf 5:50)

https://www.bnnvara.nl/dewerelddraaitdoor/videos/4361

Aan de slag!

Lees van Module 5: 3.1.1 en 3.3.3.

Maak van Module 5 opdracht 12 (vraag 1 t/m 6)