Rechtsstaat §2.3: hoe transparant moet de overheid zijn? 2024

• Maatschappijleer
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 4

§2.3

Hoe transparant moet de overheid zijn?

Vorige les?

Welk kenmerk van de rechtsstaat?
In een rechtsstaat is de staat aan het recht gebonden. Niet alleen de burgers, maar ook de overheid moet zich aan de afgesproken regels houden. De burger heeft het recht te weten wat de overheid doet

1. Grondwet met grondrechten
2. Legaliteitsbeginsel
3. Trias Politica
4. Onafhankelijke rechterlijke macht

Leerdoelen

Je kunt uitleggen waarom verschillende rechtsbronnen toegankelijk moeten zijn in een rechtsstaat.

Je kunt uitleggen hoe het legaliteitsbeginsel en de machtenscheiding bijdragen aan rechtszekerheid en een transparante overheid.

Je kunt een standpunt innemen over de (wenselijke) balans tussen wetten en bevoegdheden die de veiligheid in de samenleving moeten vergroten en die de privacy van burgers moeten beschermen.

www.facebook.com

Hoever mag de overheid gaan in het opsporen van crimineel gedrag?

Hoe zou je het vinden als dit ook in Nederland zou gebeuren?

Kenmerken rechtsstaat

Trias politica

Legaliteitsbeginsel

Grondrechten

machtenscheiding

zorgt dat er geen concentratie van macht kan plaatsvinden en er makkelijk willekeur kan ontstaan

Twee betekenissen:
– De overheid is ook aan regels gebonden.
– Je mag pas voor iets gestraft worden als het strafbaar gesteld is.

Onafhankelijke rechtspraak

Openbaar Ministerie (OM)

Namens het OM is de Officier van Justitie de aanklager van de overheid. Hij eist een straf bij overtreding van de rechtsregels en leidt het politieonderzoek.

waarheidsvinding is lastig

In complexe zaken is waarheidsvinding lastig: getuigen willen niet praten en verdachten beroepen zich op hun zwijgrecht

bevoegdheden

verregaande bevoegdheden zoals het afluisteren van telefoongesprekken van verdachten of journalisten, een woning doorzoeken of het inzetten van een observatieteam  moeten eerst worden goedgekeurd door een speciale rechten: de rechter-commissaris. 

AIVD

Algemene Inlichtingen en Veiligheids Dienst

Heeft de taak om onzichtbare dreigingen voor de nationale veiligheid zichtbaar te maken. Sinds 1 mei 2018 is een wet van kracht waarbij de AIVD het internetverkeer kan 'aftappen'. 

Gerichte taps

Wie controleert de AIVD?

In de wet staat dat de minister van binnenlandse zaken (minister Uitermark, NSC) toestemming moet geven voor een aantal zaken. 

Daarnaast zitten een aantal kamerleden in de commissie 'Stiekem'. 

Tevens kijkt er nog een niet-politieke en onafhankelijke commissie mee. 

bevoegdheden AIVD

Volgen en observeren van mensen, doorzoeken van woningen, openen van brieven en emails, opvragen van gegevens bij communicatiediensten, opnemen en afluisteren, datastromen onderzoeken, DNA-profielen ter identificatie

Hoe weet je dan wat mag en niet mag?

Rechtszekerheid

Rechtsbeginsel dat de overheid verplicht om burgers duidelijkheid te bieden over hun rechtspositie: burgers moeten weten waar zij juridisch aan toe zijn en wat hun rechten zijn

Rechtsbronnen

Als burger wordt er van je verwacht dat je op de hoogte bent van wat er mag en wat er niet mag. Je kunt alle regels gelukkig opzoeken in verschillende rechtsbronnen. Zoals: de grondwet, rechtspraak (jurisprudentie), wetten, gewoonterecht en internationale verdragen

5 rechtsbronnen

grondwet

wetten

jurisprudentie

verdragen

gewoonterecht

Mogen wij weten wat de overheid doet?

Wet open overheid (2022)

De overheid is verplicht om informatie over haar werk aan de burger te geven.

Iedere burger kan documentatie opvragen over een bestuurlijke kwestie. De overheid moet dit geven, tenzij er een belang is dat zwaarder weegt dan het belang van openbaarheid

Transparant

In een democratische rechtsstaat hoort de overheid zo transparant mogelijk te zijn. Maar soms wil een overheidsorgaan informatie liever niet prijsgeven. Volgens de WOO moet dat een grote uitzondering zijn.

journalisten maken gebruik van WOO

journalisten mogen hun bron beschermen door de

wet bronbescherming

wet open overheid

De schaduwmachten

Vierde macht: Ambtenaren

Worden ook wel de vierde macht genoemd (naast de trias politica). Zij kunnen de overheid. Hebben vaak veel ervaring. Meer nog dan politici (die elke vier jaar opnieuw gekozen moeten worden).

Vijfde macht: Media

Ook journalisten houden de overheid goed in de gaten. Zij berichtten over de gang van zaken en controleren of gemaakte beloftes nagekomen worden. 

Leg uit dat er met de invoering van de Wiv (sleepwet) de rechtszekerheid niet in het geding is
Gebruik in je antwoord het begrip legaliteitsbeginsel

Zie planner

§3 of Challenge 1