5.1 & 5.2 Gedrag

• Biologie
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 3

Hoofdstuk 5: Gedrag

5.1: Prikkels & signalen

5.2: Sociaal gedrag

PTA 3

Hoofdstuk 1.2 (plantenrijk)

Hoofdstuk 4.4, 4.5, 4.6 (Zenuwstelsel + hormoonstelsel)

Hoofdstuk 5.1, 5.2, 5.3, 5.4 (Gedrag)

Kortere periode, veel stof

6 lessen + herhalingsweek

Les 1: SO 4.4, 4.5, 4.6

Les 2 + 3: 5.1 (prikkels & signalen) & 5.2 (sociaal gedrag)

Les 4: 5.3 (Gedrag onderzoeken) + Ethogram SO

Les 5: 5.4 (Gedrag leren)

Les 6: 1.2 (plantenrijk)

3 lessen herhalingsweek: vrij voor extra uitleg + herhaling!

Wat betekent dit voor jullie?

• Vol programma
• Samen op schema blijven
• Verantwoordelijkheid
• Opdrachten maken en meedoen in de les
• Huiswerk maken en zelf lezen is enorm belangrijk
  

Lesdoelen

1. Na vandaag kan je uitleggen wat een sleutelprikkels en supranormale prikkels zijn
   
2. Na vandaag kan je uitleggen wat gedrag is en hoe dieren dit gebruiken om te communiceren
   
3. Na vandaag kan je uitleggen hoe mensen communiceren

5.1: Prikkels en signalen

Gedrag

• Alles wat mensen en dieren doen 
  
• Ontstaat doordat mensen / dieren reageren op inwendige en uitwendige prikkels.
• Prikkels die mensen/dieren uitzenden is een signaal
• De reactie op zo'n signaal noem je een respons
  

Waarom reageer je niet altijd op een prikkel?

1. Prikkel valt onder de drempelwaarde: je hoort het niet
2. Motivatie is te klein: je hoort het wel maar geen zin om te reageren

Bij een hond die geen honger heeft is de motivatie om te eten laag.

Verschillende prikkels

• Inwendige: bv honger
  
• Uitwendige; bv zien van een prooi
  
• Sleutelprikkel --> Roept altijd dezelfde reactie op
  
• Supranormale prikkels --> sleutelprikkels die een sterkere reactie oproepen
  

Altijd dezelfde reactie

• Sleutelprikkel: prikkels die altijd dezelfde reactie oproepen
• Supranormale prikkels: sleutelprikkels die een sterkere reactie oproepen

De sleutelprikkel bij de meeuw is

1. Rode vlek op de snavel
2. Aanwezigheid van een snavel

Supranormale prikkel bij het onderzoek bij meeuwen

1. Extra rode potlood
2. Verandering van meeuw naar potlood

Dreiggedrag

• De rode buik van een mannetjes stekelbaars is een uitwendige prikkel voor een ander mannetje.

• Het andere mannetje zal hier altijd hetzelfde op reageren, namelijk met dreiggedrag

(weg jij!). De rode buik is dus een sleutelprikkel.

Hoe maken dieren elkaar iets duidelijk?

• Elkaar iets duidelijk maken noem je communicatie.

• Mensen kunnen elkaar iets duidelijk maken door te praten (verbaal gedrag). Andere dieren doen dit vaak met hun lichaamshouding (non-verbaal gedrag of lichaamstaal).

• Dieren communiceren op verschillende manieren:

1. Geluiden

2. Lichaamshouding

3. Kleuren

Geluiden

• Veel dieren maken geluiden. Daarmee kunnen ze berichten uitwisselen.

• Zo kunnen dieren elkaar bijvoorbeeld waarschuwen voor gevaar. 

• Een leeuw kan met zijn gebrul laten weten dat hij in zijn gebied de baas is.

Lichaamshouding

• Aan de staart van een hond kun je zien hoe hij zich voelt. 

• Met de staart tussen de benen laten ze zien dat ze bang zijn (plaatje 2).

• Met de staart omhoog laten ze zien dat ze veel zelfvertrouwen hebben (plaatje 3).

• Bij plaatje 4 kan een hond met zijn staart laten zien dat hij kan gaan dreigen.

Kleuren

• Sommige dieren gebruiken kleuren om een boodschap over te brengen.

• Een pauw zet zijn gekleurde veren uit om een hen (vrouwtje) te laten zien dat hij met haar wil paren.

• Als een vrouwtjes baviaan een rood en opgezwollen achterwerk heeft, is dit voor een mannetje het signaal dat ze vruchtbaar is.

Aan de slag!

Werkboek B: blz 73

5.1: Prikkels en signalen

Opdracht 5, 6, 10, 11, 12, 22

Open het lesboek online via Magister > Leermiddelen > Nectar > leerboek vmbo Gt-3

5.2: Sociaal gedrag

Al het gedrag tussen soortgenoten:

Territoriumgedrag: het verdedigen en afbakenen van het eigen gebied

Voortplantingsgedrag: het vinden van een soortgenoot, de paring en het verzorgen van jongen.

Groepsgedrag: taakverdeling binnen groepen dieren en het vaststellen van de rangorde

Hoe bakenen deze diersoorten hun territorium af?

Geluid

Geuren

Boos worden als iemand op je plek gaat zitten

Afbakenen door geluid

Afbakenen door geurvlaggen

Gedrag in het territorium

• Dieren verdedigen hun territorium tegen soortgenoten.

• Als er een indringer is, wordt de 'eigenaar' van het territorium agressief. Hij vertoont dan aanvalsgedrag.
• De indringer vertoont dan meestal vluchtgedrag.
• Op de grens van het territorium zie je vaak dreiggedrag.

Overspronggedrag

Soms is de motivatie voor vluchten en aanvallen even sterk. Een dier kan dan gedrag vertonen dat niet bij de situatie past.

Bijv. een kat die zich gaat wassen of een mens die zich gaat krabben

Waarom hebben
dieren een territorium?

Voortplantingsgedrag

Voortplantingsgedrag is gedrag dat te maken heeft met voortplanting.

1. Baltsgedrag
2. Paring
3. Broedzorg
   

Gedrag bij voortplanting

• Het gedrag waarmee een mannetje en vrouwtje elkaar lokken, heet baltsgedrag.

• Honden besnuffelen elkaar en sommige vogels voeren samen een 'dans' uit.

• Door de balts laten dieren elkaar weten dat ze geschikte partners zijn. Het baltsgedrag vergroot de bereidheid tot paren.

Broedzorg

Na de paringsdans (balts) komt

het paren.Na het paren, komen

er jongen.

Het uitbroeden van of

grootbrengen van de jongen, heet 

broedzorg.

Twee katers die hevig naar elkaar dreigen, gaan plotseling beide hun vacht schoonlikken.

Hoe heet het gedrag dat de katten dan vertonen?

1. imponeergedrag
2. overspronggedrag
3. verzoeningsgedrag
4. sociaal gedrag

Dit is een voorbeeld van

1. dreiggedrag
2. overspronggedrag
3. baltsgedrag
4. sociaal gedrag

geluiden

lichaamshouding

kleuren

spergedrag

5.2 Begrippenlijst

1. Sociaal gedrag-territoriumgedrag-voortplantingsgedrag-groepsgedrag
2. Territorium-afbakenen-territoriumgedrag
3. Aanvalsgedrag-vluchtgedrag-dreiggedrag-overspronggedrag
4. Baltsgedrag-paring-broedzorg-voortplantingsgedrag
5. Taakverdeling-dominant-onderdanig-rangorde-pikorde

Zie blz. 213-215

Aan de slag!

Werkboek B: blz 82

5.2: Sociaal gedrag

Opdracht 4, 5, 6, 8, 11, 15

Open het lesboek online via Magister > Leermiddelen > Nectar > leerboek vmbo Gt-3