Vogels en de Waddenzee

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• mavo, havo, vwo
• Leerjaar 1,2

Introductie

Leer met jouw klas over de waddenzee, -eilanden en -vogels die daar wonen in deze les.

Vogels en de Waddenzee

Het belang van de Waddeneilanden voor vogels

Het doel

•  welke gebieden er onder de Waddenzee vallen
•  vier kenmerken van de Waddeneilanden
•  het belang voor het Waddengebied voor trekvogels
•  waarom we de vogeltrekroute beschermen

Aan het einde van de les weet je....

Wat weet jij al over het Waddengebied?

Woordweb

Vraag: Wat weet jij al over het Waddengebied?

Doe: Laat alle leerlingen woorden bedenken waaraan zij denken bij het woord Waddenzee.

Hulpvragen die je kunt stellen, terwijl de leerlingen woorden invullen:

• Waar ligt het Waddengebied?
• Welke gebieden vallen er onder het Waddengebied?
• Wat komt er nog meer bij jou op?

Introductie video

Doe: Bekijk deze video ter introductie.

Waddenzee en Waddeneilanden

De Waddeneilanden liggen in de Noordzee, ten noorden van Nederland en Duitsland en ten westen van Denemarken. Tussen de eilanden en het vasteland ligt de Waddenzee.

Informatieve slide

Vertel: De Waddeneilanden liggen in de Noordzee, ten noorden van Nederland en Duitsland en ten westen van Denemarken. Tussen de eilanden en het vasteland ligt de Waddenzee.

Nederlands waddengebied

•  Vijf bewoonde eilanden: de TVTAS-eilanden

•  Afsluitdijk grens met het IJsselmeer

•  Bij Laagwater valt bijna de helft van
    de Nederlandse Waddenzee droog.

Texel: Grootste Nederlandse Waddeneiland en hoort bij Noord-Holland.

Vlieland: Een bewoond Waddeneiland in de provincie Friesland.

Terschelling: Een bewoond Waddeneiland in de provincie Friesland.

Ameland: Een bewoond Waddeneiland in de provincie Friesland.

Schiermonnikoog: Een Waddeneiland in de provincie Friesland waar maar 931 inwoners wonen. Dat maakt het de kleinste gemeente in heel Nederland.

Informatieve slide

Vertel: Het Nederlandse waddengebied heeft vijf bewoonde eilanden: de TVTAS-eilanden: Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. De Afsluitdijk vormt de grens met het IJsselmeer. Bij laagwater valt bijna de helft van de Nederlandse Waddenzee droog. Dat is gunstig voor zeehonden en wadvogels.

Wat zijn slikken, zandbanken, kwelders en eilanden?

Sleep de omschrijving naar het bijbehorende woord.

slik

zandbank

kwelder

eiland

een ophoping van zand 

op de bodem van 

een zee of meer

een volledig door water omgeven stuk land

ondiepe stukken van de Waddenzee, die uit klei bestaan

begroeide stukken land die direct, zonder duinen of dijken, aan zee grenzen

Sleepvraag

Vertel: De Waddenzee is een ondiepe zee met slikken en zandbanken die bij laag water droogvallen en wordt begrensd door kwelders en eilanden.

Vraag: Maar wat zijn dat eigenlijk 'slikken, zandbanken, kwelders en eilanden'?

Doe: Sleep de omschrijving naar het juiste woord.

Waarom zijn de Waddenzee en de Waddeneilanden belangrijk?

1. zeeën produceren zuurstof
2. zeeën nemen warmte op
3. het bevat belangrijke natuurgebieden
4. bevat diverse dierensoorten

Vraag: Waarom zijn de Waddenzee en de Waddeneilanden belangrijk?

Antwoord: Alle antwoorden zijn juist! 

a +b . Oceanen produceren zuurstof via de planten die erin leven (fytoplankton, kelp en algenplankton). De oceaan neemt niet alleen water en warmte op, ook CO2 wordt voor een belangrijk deel door de oceanen opgenomen en over de aarde verspreid.

Door klimaatverandering stijgt de zeespiegel, warmt de oceaan op, komen hittegolven in de zee vaker voor, verzuurt de oceaan en bevat zij minder zuurstof.

c +d . Biologische diversiteit is belangrijk voor mariene ecosystemen, omdat soortenrijkdom er voor zorgt dat natuurlijke habitats beter bestand zijn tegen de klimaatverandering. Hetzelfde geld voor de belangrijke natuurgebieden boven het water op de eilanden. Hier bevinden zich ook flora en fauna die beschermt moet blijven.

Vier soorten fauna rond de Wadden

bodemfauna

vissen

(wad)vogels

zeehonden

Informatieve slide

Vertel: De fauna (ook wel dieren) die je rond de Wadden kunt vinden, kun je in vier soorten verdelen:

• bodemfauna (alle dieren die in de bodem leven, zoals wadpieren en kokkels)
• vissen
• (wad)vogels
• zeehonden

Dieren die op de Wadden wonen moeten erg sterk zijn. Ze moeten tegen allerlei verschillende omstandigheden kunnen zoals hitte en kou, zout- en zoetwater, droogvallen en de wadmodder (hier zit geen zuurstof in).

Wat gebeurt er als ....?
Positieve en negatieve effecten

plastic afval 

op het strand

verstoring van een natuurgebied

WEL actie 

ondernemen

NIET actie ondernemen

Dilemma's: positieve en negatieve effecten

Doe: Versleep de hotspot in het midden naar verschillende plekken en bespreek wat voor effect het heeft op de wereld, mensheid, natuur, flora en fauna.

Bespreek ook hoe men wel (of niet) actie kan ondernemen volgens de klas.

Wadvogels

Eidereend en bergeend (v.l.n.r.)

Eidereend: De eider is een forse eend die alleen langs kusten leeft. In Nederland is de eider vooral te vinden in het Waddengebied. Mannetjes hebben zwart-witte veren en vrouwtjes bruine.

Bergeend: Zit tussen eend en gans in. Het mannetje heeft een knobbel op zijn felrode snavel.

Lepelaar

Ter herkennen aan: wit verenkleed en een lange lepelvormige snavel.

Waar: Rond de Waddeneilanden zijn ze te vinden op de kwelders.

Wanneer: Lepelaars bevinden zich van februari tot september/oktober in Nederland om te broeden.

Kluut

Ter herkennen aan: zwart-witte verenkleed, lange poten en opgewipte snavel

Waar en wanneer: broedt in kolonies, vooral in zoute gebieden aan de kust, maar ook in het binnenland

Kievit

Ter herkennen aan: kuif, zwart-witte kleed en brede vleugels

Waar en wanneer: zeer kleine aantallen broeden nog steeds in duinen, op kwelders tijdens het broedseizoen (maart tot mei).

Scholekster

Ter herkennen aan: zwart-witte steltlopers met lange oranjerode snavel

Waar: op kwelders en in Waddengebied in grote groepen op wadplaten

Wanneer: afwezig in het winterhalfjaar

Rosse grutto

Ter herkennen aan: korte poten, lange spitse snavel, vrijwel wit van onderen en lichtbruin van boven (in winterkleed). Vaak in grote groepen op het wad.

Waar: Een echte wadvogel; je vindt daarom de grootste aantallen rosse grutto's in de Waddenzee.

Wanneer: De soort is alleen doortrekker en wintergast in Nederland.

Wulp

Ter herkennen aan: grootste steltlopersoort en heeft ook de langste snavel die omlaag loopt

Waar en wanneer: buiten broedtijd in getijdengebieden (wadplaten vooral)

Tureluur

Ter herkennen aan: felrode poten en brede witte achterrand van de vleugels

Waar: op het wad

Wanneer: in het niet-broed-seizoen

Zilverplevier, strandplevier en bontbekplevier  (v.l.n.r.)

Zilverplevier: Is een echte zoutliefhebber en wadvogel, te herkennen aan zijn zwart-wit getekende veren. 's Winters trekt hij naar Afrika, maar van augustus t/m november en in mei vind je hem hier.

Strandplevier: Is een zeldzame vogel. Het is een klein en lichtgekleurd pleviertje. Mannetjes herken je aan een bruingeel petje en de vrouw heeft een zwart vlekje op het voorhoofd.

Bontbekplevier: De bontbekplevier houdt van open, zandige en slikkige plaatsen. Het kop- en borstpatroon en de oranje-zwarte snavel zijn opvallend. Maar als een bontbekplevier broedt op een schelpenstrand is hij erg goed gecamoufleerd.

Kleine mantelmeeuw en zilvermeeuw (v.l.n.r.)
Zie jij de verschillen tussen deze twee?

Kleine mantelmeeuw: Vindt je het meest in het Waddengebied en de Zeeuwse Delta. Herken hem aan zijn gele poten en donkere mantel en vleugels.

Zilvermeeuw: De zilvermeeuw is een algemene vogel van de kust en het binnenland. De zilvermeeuw heeft een witte kop, staart en onderzijde, grijze vleugels en rug. Zijn vleugelpunten zijn zwart met witte vlekken.

Bonte strandloper, drieteenstrandloper en steenloper (v.l.n.r.)

Bonte strandloper: Vind je héél veel in de Waddenzee. Hij heeft een zwarte buikvlek en een overwegend oranje- of roodbruine bovenzijde.

Drieteenstrandloper: Vooral bekend van het strand, waar ze in groepjes voedsel zoeken en snel wegrennen voor de aanrollende golven. In de herfst en winter is hij wit en grijs met donkere schouders. In het late voorjaar en in de zomer diep roodbruin. Wist je dat hij een achterteen mist?

Steenloper: Heeft kenmerkende tekening op kop en borst, oranjebruine met zwarte bovendelen, korte oranje poten en korte snavel.

Visdief, grote stern en dwergstern  (v.l.n.r.)

Visdief: Visdieven hebben een zwarte kopkap die doorloopt tot in de nek. Zie jij het verschil met de twee andere sternen? De visdief heeft een oranje snavel met een zwart puntje. Ook heeft hij een langere snavel en hals, bredere vleugels en langere poten.
Grote stern: De grote stern heeft een zwarte kopkap en kuif. Zijn bovenzijde is lichtgrijs en onderzijde wit. Ook hij heeft een zwarte lange dunne snavel met een gele punt. Je vindt de grote stern op schaars begroeide eilanden dicht bij zee.

Dwergstern: De dwergstern heeft een wit voorhoofd, zwarte kop, lange slanke vleugels en een gele snavel met een zwart puntje. Je vindt ze in de Delta en in het Waddengebied. Hier arriveren ze in april en vertrekken weer in september.

Kijkplaat

Doe: Klik op de vogels om ze beter te bekijken en op de hotspots om meer over ze te weten te komen. In de bijlage vind je een uitgebreidere herkenningsplaat. 

Belang waddengebied voor vogels

Er is voor hun hier een enorme voedselrijkdom. Ook zijn er op sommige eilanden en hoge zandplaten nauwelijks zoogdieren als predatoren en is er weinig menselijke verstoring. Daarnaast is de Waddenzee van essentieel belang voor het voortbestaan van minimaal 52 populaties van 41 trekkende watervogelsoorten. Ook stoppen vogels hier om bij te tanken voor hun lange trektocht.

Informatieve slide

Vertel: Het Werelderfgoed Waddenzee is erg belangrijk voor het voortbestaan van vele vogels. Er is voor hun hier een enorme voedselrijkdom. Ook zijn er op sommige eilanden en hoge zandplaten nauwelijks zoogdieren als predatoren en is er weinig menselijke verstoring. 

"Volgens de Ramsar-conventie is de Waddenzee essentieel voor het voortbestaan van minimaal 52 populaties van 41 trekkende watervogelsoorten die de Oost-Atlantische Flyway gebruiken."

Ook stoppen veel vogels hierzo om even bij te tanken. Bijtanken, pleisterplaat, steppingstone.

Bron: Waddenzee - Werelderfgoed, Trek- en broedvogels, https://www.waddensea-worldheritage.org/nl/trek-en-broedvogels

Video

Deze video gaat in op de verstoring van vogels rond het waddengebied (door recreatie/ oefeningen van de luchtmacht/ hond los/ maaien door boeren in het broedseizoen). Daarnaast zijn er nog andere vormen van gevaar voor vogels, zoals:

• Aanspoelen van kustvogels o.a. als gevolg van ziekten/ verhongering
• Zwerfafval/plastic soep

Beschermen vogeltrekroute

Heel veel vogels trekken dus in het voorjaar naar het Nederlandse Waddengebied toe. 

De voorjaarstrek verloopt anders dan in het najaar, omdat vogels nog meer haast hebben. 

Hoe eerder ze in de broedgebieden arriveren, hoe eerder ze de beste plekjes voor hun nest 

kunnen claimen en hoe groter de kans op een goed broedseizoen. 

Informatieve slide

Wat zouden we kunnen doen
om deze trekroute goed te beschermen?

Open vraag

Vertel: Om de gebieden waar zij jaarlijks naartoe trekken te beschermen moet actie ondernomen worden. Hoe zouden wij en/of Vogelbescherming Nederland dat kunnen doen voor de bescherming van de gehele internationale vogeltrekroute waarvan de Waddenzee een van de belangrijkste plekken is.

Alle antwoorden zijn goede antwoorden. Het gaat erom dat leerlingen nadenken over effecten en gevolgen van acties.

Wat Vogelbescherming Nederland momenteel doet:

• Monitoring langs de trekroute
• Versterken van het beheer van belangrijke natuurgebieden op de trekroute
• Samenwerken met partners en organisaties die hetzelfde doel voor ogen hebben.
• Deelname aan het Wadden Sea Flyway Initiative
• Actief samenwerken met beheerders en overheden aan het verbeteren van het broedsucces
• Een actieplan opstellen zoals: Actieplan Broedvogels Waddenzee

Lees hier meer over de initiatieven waar Vogelbescherming Nederland aan mee werkt. https://www.vogelbescherming.nl/bescherming/wat-wij-doen/natuurgebieden/waddenzee/samenwerken