Emblemata

• Nederlands
• HBO
• Studiejaar 2

             Aan het eind van deze les, weet je meer over: 

• Wat de kenmerken van de emblematiek zijn
• Hoe de emblematiek ontstaan is
• Heb je een paar voorbeelden van Nederlandse (liefdes) emblemen uit de 17e eeuw gezien

 Emblemata:

• Raadselachtige, vaak humoristische prentjes waarin een boodschap verborgen zit.
• Veelal over liefde en/of het huwelijk

        Emblematiek:

• Onstaan: Aan het begin van de Gouden Eeuw, zo rond 1600 > 

       prachtig geïllustreerde boekjes over de liefde.

• Prikkelende teksten en intrigerende afbeeldingen > spelenderwijs iets leren over liefdesverdriet, huwelijkstrouw & partnerkeuze

        Emblematiek

Emblema = "plaatje met een praatje" (mv emblemata)

Utile dulci = lering en vermaak

3 delige vorm:   motto = opschrift

                              pictura = plaatje

                              subscriptio = onderschrift

         Betekenis emblemen:

• Combinatie van de 3 onderdelen: motto, pictura & subscriptie
  
• Nieuwsgierigheid van de lezer: motto of de pictura 
  
• Subscriptio: ter uitleg en verdieping
  

Het wordt nog duidelijker in het volgende filmpje ->

          Gezelschapsspel --> emblematiek

• Boeken met emblemata waren populair bij de burgers in de 17e eeuw. 
• Het was een populaire spelvorm om de diepere boodschap te raden uit motto en pictura. Het subscriptio gaf het antwoord.

       Twee belangrijke thema's zijn:

• Vanitas = ijdelheid en leegheid. Met bijvoorbeeld schedels, gedoofde kaarsen, verwelkte bloemen en zeepbellen wordt de ijdelheid, tijdelijkheid en zinloosheid van het aardse gevisualiseerd. Het draait niet om het uiterlijk. Het is alleen van belang dat je deugdzaam hebt geleefd.

• Memento mori = gedenk te sterven. 

      Vooral: kun je je verantwoorden tegenover God op je sterfdag? Op veel                     schilderijen van de zeventiende eeuw komt een schedel voor.

Oorspronkelijk was de stadhouder een edelman die namens de landsheer bij diens afwezigheid in één of meerdere gewesten voor hem het gezag uitoefende. Eerst kwam dit alleen bij uitzondering voor, maar het Bourgondische Huis verwierf in de vijftiende eeuw steeds meer grondgebied en kreeg wegens die uitgebreidheid behoefte aan permanente plaatsvervangers. Stadhouders hadden zitting in de Raad van State, konden de gewestelijke staten bijeenroepen en zaten het rechtscollege voor.

• Liefdesemblematiek: Wijze lessen over liefde. Op veel pictura's staat cupido afgebeeld. Verliefde jongens geven de boekjes aan meisjes. 
• Realistische emblematiek: Hierin worden realistische situaties uit het dagelijks leven beschreven om hier lessen uit te kunnen trekken. 
• Moreel-didactische en stichtelijk-religieuze emblematiek: Hierin werd verteld hoe je je leven het best kunt inrichten. 

            Welke soorten emblemata zijn er?

       Bekende embleembundels:

• Daniël Heinsius (1580-1655): Quaeris quid sit amor + Het ambacht van Cupido
• Otto Vaenius (1556-1629): Amorum emblemata
• Pieter Hooft (1581-1641): Emblemata amatoria
• Jacob Cats (1577-1660): Sinne- en minnebeelden

Een paar voorbeelden.....

Op glad ijs 

Cupido leert het spel dat Holland heeft gevonden, Hij proeft te gaan op ’t ijs, hij heeft twee schaatsen aan. Hij heeft twee ijzers scherp aan zijne voet gebonden, Daar mede dat hij meijnt, op ’t water vast te staan. Het ijs van zelfs is glad, de ijzers glad daartegen, men valt zeer lichtlijk daarop of ook daarin. Met vrijen gaat alzo: die niet en is te degen

geslepen op het werk, die duizelt in de min. 

Betekenis:

Op het plaatje zeer prominent aanwezig: Cupido, god van de liefde, die met zijn pijlen op mensen schiet en ze zo verliefd maakt.

Voorbeelden anno nu

Embleem uit Hoofts Emblemata amatoria met als motto 'Het oude deuntje'. 

De bijbehorende subscriptio geeft te lezen:

Altijd hoop, nimmer heil ben ik t'ontvaan [= t'ontvangen] gewend,

en wat ik loop of jaag, mijn sloven heeft geen end.

Laat maar eens zien of je hebt opgelet:

De titel bij de afbeelding luidt: "Zonder wind geen beweging"

Wat valt je op in de afbeelding en wat zou het kunnen betekenen als je titel en afbeelding met elkaar verbindt? 

De titel bij de afbeelding luidt: "Zonder wind geen beweging", wat valt je op in de afbeelding en wat zou het kunnen betekenen als je titel en afbeelding met elkaar verbindt.

Betekenis:

Er is een eenzame minnaar uitgebeeld bij de windmolen, die zonder wind (de adem van de geliefde) bewegingloos is. De bitterzoetheid van de liefde wordt op de achtergrond van de pictura geëxpliciteerd door de aanwezigheid een eenzame minnaar èn een liefkozend stelletje. 

De achtergrond van de pictura bij het verdient speciale aandacht. Deze is niet alleen opvallend gedetailleerd, maar heeft ook in enkele gevallen navolging gevonden. Een ander opvallend aspect van de pictura is het realisme hierin. 

Les deux sont un [De twee zijn één]

Daniel Heinsius

De boom die met zijn top zeer hoog en wijd gerezen niet verre van 't gebouw des hemels schijnt te wezen, met vruchten schoon bekleed: de vruchten die men meent

van hem alleen te zijn, die heeft hij maar ontleend.

Met 't maagdom [=maagdelijkheid] is 't alzo: wie dochters wil beërven moet zelf geen maagd meer zijn, maar haar maagdom derven [=kwijtraken] en worden ingelijfd door Venus in de man die van een maagd alleen veel maagden maken kan.

Dit subscripto een les voor:

1. de mannelijke lezer
2. de vrouwelijke lezer

Uitleg:

• Cupido geeft goede voorbeeld door boom te enten  > takje van de ene boom gehecht aan een andere boom: samen verder groeien voor vruchten
• Goede eigenschappen beide bomen > sterke nakomelingen 
  
• Voorbeeld voor vrouw: zoeken van man en krijgen van kinderen

     open staan voor toenaderingspogingen van         mannelijke aanbidders

Uit Alciato's Emblematum liber uit 1531 

Amicitia etiam post mortem durans [=Zelfs na de dood duurt vriendschap voort]

Een wijnrank, bedekt met groen gebladerte, omarmt een iep.

De iep dor van ouderdom en ontdaan van blad.

De wijnrank accepteert deze natuurlijke verandering, en bewijst zijn weldoener dankbaar een wederdienst.

Dit dient ons als voorbeeld.

Zoek het gezelschap van vrienden die vriendschapsbanden zelfs niet door de dood laten verbreken.

Hoe liggen de verhoudingen tussen de iep en de wijnrank?

1. De boom profiteert van de kracht van de wijnrank, en de wijnrank van de schoonheid van de boom.
2. De wijnrank profiteert van het gebrek aan kracht van de boom, en de boom van de schoonheid van de wijnrank
3. De boom profiteert van de schoonheid van de wijnrank, en de wijnrank van de kracht van de boom

         Afronding les emblematiek in de 17e eeuw

In dit genre worden woord en beeld gecombineerd.

                                                                                                                       

Het bestaat uit 3 onderdelen:

* een afbeelding (de pictura)

* een eenregelige tekst (motto)

* een langer onderschrift in proza of poëzie (subscriptio)

Auteur en beeldend kunstenaar werken samen. 

Er zit een wijze les in. 

Doel: activeren. De onderdelen versterken elkaar. Het is een literair spel.