RS - 22/23 - 2.1 Idee en oorsprong van de rechtsstaat

• Maatschappijleer
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Hoofdstuk 2 - Rechtsstaat

2.1 Idee en oorsprong van de rechtsstaat

Leerdoelen

• Je kan uitleggen wat een rechtsstaat is. 
• Je kan uitleggen hoe de rechtsstaat is ontstaan.
• Je kent de beginselen van de rechtsstaat.
• Je kent de eerste rechtsstaten. 

Actueel: Urker jongeren in nazi-uniformen

Dit sluit heel goed aan bij rechtsstaat:

- Mag van jou wat deze jongeren in Urk hebben gedaan? Leg je antwoord uit.
- Is een coronapaspoort of testbewijs invoeren volgens jou in strijd met het recht en discriminatie? Leg je antwoord uit.
- Wat is belangrijker? Vrijheid of veiligheid?

Wat is een rechtsstaat?

Rechtsstaat = een staat waarin je als burger met grondrechten wordt beschermd tegen machtsmisbruik en willekeur van de overheid.

• Nederland is democratische rechtsstaat: burgers mogen meebeslissen.
• en een sociale rechtsstaat: wetten/voorzieningen voor welvaart/welzijn volk. 

Vertrouwen en wederkerigheid

De meeste burgers houden zich aan de wet, in de verwachting dat anderen dat ook doen. Daarom kun je zeggen dat vertrouwen en wederkerigheid in een rechtsstaat hand in hand gaan. 

Ook tussen de overheid en burgers bestaan vertrouwen en wederkerigheid. 

Rechtszekerheid = iedereen kan nagaan wat wel/niet mag.

Verlichting

Gevolg van de wetenschappelijke revolutie. Nadruk lag op de rede. 

• Richten zich op vrijheid: voorwaarde voor geluk van de mens.

Hoe kon men een gelukkige samenleving bereiken? 
Filosofen als Hobbes, Locke en Rousseau dachten daarover na:

• Mens wordt vrij en gelijk geboren >> blijft in de praktijk weinig van over.
• Door ontbreken regels om eigendommen te beschermen >> strijd.
• Om die strijd te voorkomen moeten mensen een sociaal contract afsluiten >> tot afspraken komen om in natuurlijke vrijheid en gelijkheid te kunnen leven

Sociaal contract

Om men hieraan te houden heeft het volk een scheidsrechter nodig >> de staat. Vandaar geweldsmonopolie , dat wil zeggen de staat mag als enige geweld gebruiken.

Maar waarom zouden wij de staat vertrouwen?
Ook de macht van de staat wordt aan wetten gebonden.

Beginselen van de rechtsstaat

• Beginsel van de grondrechten: grondrechten voor iedereen.
  
• Soevereiniteits- en democratiebeginsel: sociaal contract
  
• Legaliteitsbeginsel: staat dwingt sociaal contract af, maar is zelf ook gebonden aan de wet.
• Beginsel van de Trias Politica: macht van de staat wordt gecontroleerd door de interne scheiding van de machten.
  

Eerste rechtsstaten

• Verenigde Staten
  Bill of Rights + Grondwet = Amerikaanse constitutie
  >> eerste grondwet op Verlichte ideeën.
• In Europa:  Frankrijk
  - Revolutie/ Verklaring van de Rechten van Mens en Burger
  - Napoleon: Verlichte dictatuur + Code Civil >> verspreiding Europa