H. 8.1 Italiaanse Barok

• Kunst
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Barok: periode 1600 - 1750

Barok komt tot bloei in Italië en verspreid vanuit daar over de rest van Europa. 

In de renaissance stond het denken centraal, nu is gevoel erg belangrijk. 

In het katholieke Italië vooral religieuze kunst. 

Leerdoelen

Je kunt beschrijven welke verschillen er zijn tussen katholieke en protestantse geloofsovertuiging in de periode van de barok en wat de Contrareformatie is.

Je kunt uitleggen welke functie religieuze en wereldlijke kunst heeft in de barok.

Je kunt de stijlkenmerken van beeldende kunst uit de Italiaanse, Noord-Europese (in het bijzonder de Nederlandse) en Franse barok en van de rococo herkennen en benoemen in een gegeven kunstwerk. 

Introductie van de Barok

De barok was een artistieke stroming die floreerde in Europa in de 17e eeuw, gekenmerkt door dramatiek, grandeur en emotionele impact.

Peter Paul Rubens is een Vlaamse schilder uit deze periode. 

'Jachtpartij op leeuwen, tijgers en luipaarden'

Jachtpartij op leeuwen, tijgers en luipaarden

• Alles lijkt in beweging: in het midden man gebeten door tijger, linksonder houdt man bek van leeuw open.
• voorstelling: gevecht op leven en dood en roept daarom veel emotie op.
• als toeschouwer word je meegenomen in de spanning van de scène = kenmerk barok. 

Vragen

1. In het schilderij zie je verschillende diagonale lijnen. Beschrijf wat het effect is van deze diagonale lijnen op de indruk die het schilderij geeft.  
2. Europeanen hebben ten tijde van de barok een fascinatie voor dieren van andere continenten zoals de leeuw, de tijger en het luipaard. Dit geldt ook voor Rubens. Leg uit hoe je kunt zien dat Rubens gefascineerd is door deze dieren. 

1. dragen bij aan dynamiek en spanning van scène. Deze lijnen creëren een gevoel van beweging en actie --> toeschouwer wordt meegezogen in het dramatische gevecht. De diagonale compositie versterkt de chaos en intensiteit van het moment, wat typisch is voor de barokstijl. Hierdoor wordt de emotionele impact van het schilderij vergroot en voelt de kijker de urgentie en het gevaar van de situatie.

2. Hij besteedt veel aandacht aan de details en anatomie van deze dieren, wat aangeeft dat hij ze zorgvuldig heeft bestudeerd. De dieren worden afgebeeld in dramatische poses en met expressieve gezichtsuitdrukkingen, wat hun kracht en schoonheid benadrukt. Dit toont niet alleen zijn technische vaardigheid, maar ook zijn bewondering voor deze majestueuze wezens. De intense actie en emotie in het schilderij versterken de indruk dat Rubens gefascineerd was door de wilde en exotische natuur van deze dieren

Vragen

1. Rubens schildert vaak mensen in verschillende theatrale houdingen met enorm gespierde lichamen, zoals ook in dit schilderij. Leg uit waarom de houdingen en de weergave van de lichamen de dramatiek in het schilderij versterken.  

1. door de intensiteit en emotie van de scène te benadrukken. De krachtige poses en gespierde lichamen van de figuren geven een gevoel van beweging en energie, wat de spanning en het drama van het moment vergroot. Deze elementen trekken de aandacht van de toeschouwer en maken de scène levendiger en meeslepender. Door de lichamen in extreme houdingen te plaatsen, creëert Rubens een gevoel van urgentie en actie, wat kenmerkend is voor de barokstijl en de emotionele impact van het schilderij versterkt.

Italiaanse barok

• Ontstaat rond 1600.
• Protestanten krijgen meer invloed, maar Katholieke Kerk heeft nog veel macht.
• Zijn belangrijke opdrachtgevers voor kunstenaars.
• Kunst wordt zo realistisch en levendig mogelijk gemaakt.
• Toeschouwers kunnen zich makkelijk inleven.
• Omdat kerk belangrijke opdrachtgever blijft en de paus in Rome woont, ontwikkelt die stad zich tot het centrum van de Italiaanse barok.  

'Judith en haar dienstmeid met het hoofd van Holofernus' - Artemisia Gentileschi

• eerste vrouw toegelaten tot 'accademia' in Florence
• dit zijn kunstenaars verbonden aan het hof van familie De'Medici.
• Voorstelling schilderij: onderwerp uit de Bijbel dat door de protestanten niet wordt erkend.  
• opvallend = grote licht-donkercontrast
• schaduwen geven werk mysterieuze en grimmige sfeer

Geschiedenis Italiaanse barok

• 1600 tot 1750 = welvarende tijd Europa, door handel overzee en innemen gebieden in Azië, Afrika, Amerika
• Katholieke kerk ook steeds rijker, door donaties en verkopen van aflaten (verveving van zonden)
• Macht wordt wel minder door kritiek en uiteindelijk afscheiding van de protestanten (de Reformatie)
• Op het Concilie van Trente komen alle belangrijke geestelijken bij elkaar. 
• Besluiten hervormingen door te voeren.
• Bijv. maatregelen om corruptie tegen te gaan.
• Deze reactie op de Reformatie wordt de Contrareformatie genoemd.

Gian Lorenzo Bernini - 'Extase van Theresia'

• marmeren beeld van hoe een engel verschijnt aan de biddende non Theresia van Avila. 
• Engel doorboort haar hart, zodat Theresia de liefde van God kan ontvangen. 
• Bernini maakt dit in opdracht van de kerk.
• Beeld lijkt bijna te bewegen door de plooien in het gewaad. 
• Staat niet op een sokkel, daardoor lijkt het te zweven en de aarde te ontstijgen.  

Kunstgeschiedenis

• Dankzij grote welvaart kunnen kerk, adel en kooplieden veel opdrachten verstrekken aan kunstenaars.
• Katholieke kerk hoopt door pronken met rijkversierde kerken gelovigen aan te trekken en machtspositie te verbeteren.
• Indrukwekkende kunst brengt mensen in vervoering was het idee.
• Om te imponeren.
• Ook adel en rijke families willen indruk maken op het volk en hun eigen macht benadrukken. 
• Met theatrale, dynamische voorstellingen hopen ze emoties en ontzag op te roepen. 
• Steeds meer mensen kunnen de Bijbel zelf lezen, dus kunst is vooral decoratief en minder educatief. 

Andrea Pozzo - 'De opneming van St.-Ignatius in het paradijs'

• voorstelling: St.-Ignatius wordt toegalten tot de hemel, Jezus en Maria verwelkomen hem
• Illusionistische technieken (zoals trompe-l'oeil, lett. 'bedrieg het oog')
• kunstenaar wekt indruk dat de kerk een koepel heeft.
• om optische illusie te laten slagen deed Pozzo heel precieze perspectivistische berekeningen. 

Kenmerken schilderkunst

• Vooral veel Bijbelse en mythologische verhalen.
• Ook portretten van rijke burgers.
• Voorstellingen zo realistisch mogelijk.
• Ook muur- en plafondschilderingen.
• Voorstellingen drukken drama en emotie uit.
• Door afbeelden van figuren in verschillende houdingen en opvallende kleurcontrasten. 
• Diagonaalcomposities en asymmetrie versterken beweging.
• Vaak grote licht-donkercontrasten (= clair-obscur)
• Schaduwen geven mysterieuze en dramatische sfeer.
• Kunstenaars proberen moment suprême te vangen.
• Ook optische illusies, daardoor je nog meer meegenomen wordt in de verhalen van de Bijbel

Caravaggio - 'De roeping van Mattheüs'

• Voorstelling: Christus wijst Mattheüs aan als apostel.
• Apostel moet geloofsovertuigingen uitdragen en verspreiden en kan alleen worden benoemd door Christus.
• Schilderij dus op 'moment suprême'.
• diagonale lichtbundel volgt hand Christus die naar Mattheüs wijst.
• Een van de drie werken van Caravaggio voor de Contrarellikapel in San Luigi in Rome.  

Beeldhouwkunst

• Beeldhouwwerken drukken emoties uit door uitgesproken gezichtsuitdrukkingen, houdingen en gebaren. 
• Beelden zo realistisch mogelijk gemaakt, zodat toeschouwers zich gemakkelijker ermee indentificeren.
• Vaak gemaakt van marmer.
• Beeldhouwers willen zoveel mogelijk de indruk van beweging wekken.
• Veel interesse in het maken van fonteinen (water is altijd in beweging en versterkt dynamiek van het beeld) 

Alessandro Algardi - 'De ontmoeting van Leo I en Attila'

• Voorstelling: ontmoeting tussen de eerste paus Leo I en Attila (de heerser van de Hunnen)
• Attila wil Rome belegeren, maar ziet daar na het bezoek vanaf.
• Verhaal gaat dat paus hulp 'van boven' kreeg
• Figuren in reliëf zijn allemaal in beweging en hebben verschillende houdingen en gebaren --> veel dynamiek

Bouwkunst

• Architecten breken met de regels van het klassieke bouwen uit de renaissance.
• Wel rondbogen en zuilen, maar geheel naar eigen inzicht gebruikt en gecombineerd.
• Opvallend zijn de weelderige versieringen die indruk moeten maken op bezoeker.
• Vele gebogen en golvende vormen die in elkaar overlopen --> zo ontstaat een geheel
• Architecten houden rekening met schaduwwerking, zodat lichtinval gevels nog indtrukwekkender maakt 

Francesco Borromini - Façade (voorgevel) van de 'San Carlo alle Quattro Fontane' in Rome

• Borromi kreeg opdracht deze kerk in Rome te ontwerpen.
• Klassieke elementen (zuilen) gecombineerd met golvende, gebogen vormen.
• Beelden in de nissen.
• Bovenin ovaal gekanteld medaillon.
• Daarin was fresco te zien (inmiddels verdwenen).
• Door kanteling is medaillon ondanks nauwe straat goed te zien. 

Gian Lorenzo Bernini - Sint-Pietersplein in Rome

• Door veel nieuwbouw en aanpassingen aan gebouwen verandert Rome in een stad van de barok.
• Ook Sint-Pietersplein wordt aangelegd.
• Ovaalvormig plein, omsloten door twee gebogen zuilenrijen met 140 heiligenbeelden.
• Twee zuilengalerijen symboliseren moederarmen, die gelovigen omhelzen om geloof te versterken.
• Bernini heeft klassieke en barokke stijlelementen gecombineerd.  

Afsluiting

Huiswerk: 

1. Schrijf op wat de volgende begrippen uit deze paragraaf betekenen: sokkel, stofuitdrukking, kleurcontrast, diagonaalcompositie.
2. Bekijk 802 (blz. 110 boek). Dit schilderij laat het moment zien vlak nadat de gelovige Judith met een zwaard het hoofd van de Assyrische legerheer Holofernus heeft afgehakt. Hij wilde haar woonplaats Bethulia belegeren. Judiths dienstmeid houdt het hoofd vast in haar handen. Beschrijf twee aspecten van de voorstelling die het schilderij spanning geven.