Domein H Gedrag bij mens en dier

• Biologie
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 4

Domein H Gedrag bij mens en dier

Leerdoelen

Voor leerdoelen zie blz. 2 van je examenboekje

Gedrag

is alles wat een mens of dier doet

Waarom?

1. Welke functie heeft gedrag in de natuur?
   
2. Wat is de directe aanleiding voor gedrag?
   
3. Hoe ontstaat gedrag tijdens de ontwikkeling van een dier?

Daarom!

1. Succesvol gedrag leidt tot overleving, groei en voortplanting
   
2. Gedrag ontstaat als reactie op inwendige en uitwendige prikkels
   
3. Succesvol gedrag wordt geleerd door: inprenting, gewenning, imitatie, oefening, operant- en klassiek conditioneren en inzicht.

Motivatie

• Wat kost het vangen (tijd, energie, risico)
• Wat levert het op (hoe groot is de prooi)
• Hoe hard heb ik het nodig?

Motivatie

• Als de optelsom boven de drempelwaarde komt, is de motivatie groot genoeg om bepaald gedrag te vertonen.

Sleutelprikkel

Een uitwendige prikkel die vrijwel altijd lijdt tot dezelfde reactie van een dier.

Sleutelprikkel

Een prikkel die een doorslaggevende rol speelt bij het ontstaan van bepaald gedrag (door sterkere motivatie)

Wat zal er nu gebeuren???

Supranormale prikkel

Een overdreven sleutelprikkel -> geeft een extra sterke respons

Je moet het slim spelen...

Sociaal gedrag

• Territoriumgedrag: gedrag dat te maken heeft met het afbakenen en verdedigen van een eigen gebied.
• Voortplantingsgedrag: gedrag dat te maken heeft met het vinden van een soortgenoot om mee te paren, de paring en het verzorgen van de jongen.
• Groepsgedrag: gedrag dat een rol speelt bij de taakverdeling binnen groepen dieren en bij het vaststellen van de rangorde.

Welk voordeel heeft de samenwerking van de spreeuwen?

Welk voordeel heeft de samenwerking van de naakte molratten?

Territorium

Een eigen plek met (ruimte voor):

• Voedsel
• Paren
• Nest
• Jongen grootbrengen
• Duidelijkheid (= minder gevechten)

Samenwerken!!

De plaats van het nestteritorium en het voedselterritorium is van invloed op voortplantingssucces...

Territoriumgedrag

Afbakenen: al het gedrag dat te maken heeft met het uitzetten en verdedigen van een territorium

• Zang en geluiden
• Sproeien
• Merktekens
• "Vuile" blikken
• Vechten

Wordt veroorzaakt door inwendige en uitwendige prikkels

Op de grens van een territorium = conflict!

• Aanvalsgedrag: agressief
• Vluchtgedrag
• Dreiggedrag: bepalen wie de sterkste is, zonder te vechten (signalen; tanden laten zien, staart omhoog)
  

Op de grens van een territorium = conflict!

Overspronggedrag: het dier toont gedrag dat niet bij de situatie past (twee even sterke gedragssystemen, bijv. aanvallen en vluchten, waardoor het dier gedrag vertoont dat niet nuttig is. Zoals: veren poetsen, krabben op hoofd)

Op de grens van een territorium = conflict!

Omgericht gedrag: twijfelende dier richt zijn agressie op iets anders dan de soortgenoot

Voortplantingsgedrag

Baltsgedrag: partner lokken en versieren

• Overdreven signalen/rituelen
• Vergroot bereidheid tot paring
• Vermindert agressie
• Soortspecifiek

-> voorbereiding op daadwerkelijke paring en broedzorg

Samenleven: taakverdeling

Samenleven

• Solitair: onafhankelijk (jaguar, panda, zeeschildpad)
• Leven in groepen (insecten, vissen, vogels en zoogdieren) 

• Monogaam: paar gedurende één seizoen of het hele leven (vissen, vogels, zoogdieren)
• Polygaam: één persoon heeft meerdere partners tegelijk (polygynisch en polyandrisch)

Welk gedrag is bij de geboorte al aanwezig?

Reflexen

Aangeboren gedrag = stereotype reactie op prikkel

Andere voorbeelden

• Zuigreflex zuigelingen
• Slikreflex

Instinct

Complex erfelijk gedrag afhankelijk van externe prikkels (temperatuur/licht) en interne (hormonen) prikkels

Andere voorbeelden

• Duikgedrag jonge hazen
• Spergedrag jonge vogels

Aangeboren/Aangeleerd

Leren

= aangeboren gedrag verfijnen = goed aanpassen aan omgeving = GROTERE OVERLEVINGSKANS!

• Inprenten
• Gewenning
• Trial and error
• Imitatie
• Conditioneren
• Inzicht

Inprenten

leren in een

gevoelige periode

Gewenning

Na herhaling een reactie (reflex) afleren, 

als de reactie niet nuttig blijkt te zijn.

Gewenning

Na herhaling een reactie (reflex) afleren, als de reactie niet nuttig blijkt te zijn.

Trial and error

Met vallen en opstaan; leren door te oefenen

Heet ook wel; proefondervindelijk leren

Imitatie

leren door na te doen

Conditioneren: Leren door belonen / straffen 

Oefening baart ........

Pavlov-reactie

door een geconditioneerd reflex veroorzaakt een kunstmatige prikkel een bepaald gedrag (respons) dat oorspronkelijk niet door die prikkel werd veroorzaakt

Inzicht

Door ervaringen uit het verleden op een andere wijze te combineren vindt een organisme een oplossing van een probleem in een nieuwe situatie

Ethologie

Het bestuderen van gedrag van dieren/mensen

• Oorzaak gedrag
• Doel gedrag

Bestuderen (van gedrag)

Objectief: feitelijke waarnemingen 

Subjectief: bevat een interpretatie

Antropomorfisme: toekennen van menselijke gevoelens / bewustzijn / motivatie aan organismen zonder bewijs

Bestuderen (van gedrag)

Echt objectief: rond voorwerp, ingedeukt aan de bovenzijde. Rood van kleur met groene stippen van 2 mm doorsnede, etc.

Objectief: afbeelding van een appel

Subjectief: appel

Antropomorfisme: Deze appel toont met zijn kleur aan dat hij opgegeten wil worden, zodat zijn zaden verspreid worden.

Ethogram: een lijst met akortingen en beschrijvingen van handelingen (stukje gedrag)

Protocol

Gedragsketens bepalen (opeenvolgende handelingen)

• Hoe vaak
• Hoelang
• Welke volgorde

In tweetallen:

A: observeert en roept wanner de handeling verandert.

B: noteert  

(voor de zekerheid altijd video opnemen)

	ops	fts	rem	afst	bct
ops	x	3	0	0	0
fts	0	x	5	0	0
rem	0	1	x	2	1
afst	2	0	0	x	0
bct	0	1	0	0	x

Analyse

Als de tabel klaar is kijk je welke handeling opvallend vaak na een andere komt.

Na fietsen komt bijvoorbeeld 5x remmen, en alle andere handelingen komen na fietsen niet voor.

fietsen - remmen is dus een vaste volgorde, een gedragsketen

conclusie: fietsen-remmen is een gedragsketen  

of als je wat verder doorkijkt: opstappen - fietsen - remmen - afstappen

Tijdsbesteding (hoelang)

Noteer elke 10 seconden wat het dier op dat moment doet.

-> De 'hoe vaak' en 'volgorde' vragen kan je hier ook uit halen

Analyse

Noteer van elke handeling

Resultaat

Overzicht van de manier waarop een dier de tijd besteed.

Staafdiagram kan ook

Zelfstandig aan de slag

Maak de examenvragen op blz. 16 t/m 19 van je boekje.

Klaar? Ook nakijken en verbeteren!