V6A - literatuurgeschiedenis 1700-1800 (Chris)

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

Welkom V6A

Programma Nederlands 2024-2025 (PTA-boekje)

Lesstof 1e periode (SE2)

- mondeling over vier boeken aan de hand van de literatuurgeschiedenis vanaf de verlichting

- leesvaardigheid en argumentatie

Leerdoelen

1. Je weet wat het wereld- en mensbeeld in de verlichting zijn.
2. Je kunt dat beeld herkennen in literatuur.
3. Je kunt daardoor verbanden leggen tussen verschillende teksten en tijden.
4. Je kunt zelf onderzoek naar het wereld- en mensbeeld van de verlichting in de literatuur.

*Leerdoelen zijn RTTI geformuleerd (in leerlingentaal).

Middeleeuwen en renaissance

Van den vos Reynaerde

Een satire op de Middeleeuwse samenleving, de  standenmaatschappij: zowel de adel als de geestelijkheid moeten het flink ontgelden. 

• Over de menselijke tekortkomingen en zonden, bijvoorbeeld priesters die zich niet aan hun celibaat houden, over de luiheid en incomptentie van adel en bestuurders en de chaos die het vok ervan maakt.
• Een verhaal van internationale allure; 
• Een schakel naar de moderne tijd.

Zie je handboek op p. 186

Erasmus

Humanist

1466-1536

Lof der Zotheid

• Misstanden in de Katholieke kerk 
  

Erasmus bespot de:

• verering heiligen
  
• verering relikwieën,
• hebzucht / machtswellust pausen, bisschoppen en andere geestelijken
  

Maar ook kritiek op de  maatschappij 

SATIRE

- Grondlegger humanisme

- Teruggrijpen op voornamelijk de Griekse oudheid als cultuur- en vormingsideaal.

- een levensbeschouwing die zich niet beroept op een goddelijke openbaring, maar vertrouwt op het vermogen van de mens om zelf zijn leven zin te geven, zich baserend op universele waarden zoals menselijke waardigheid, mondigheid, vrijheid, tolerantie en verantwoordelijkheid.

Alles is maakbaar

Noem voorbeelden van maakbaarheid.

Vind je dat de wereld steeds beter wordt? Leg uit waarom wel of niet.

Bespreek met elkaar: wie is verantwoordelijk voor jouw geluk. Noteer hier een mooie uitspraak.

Ontwikkelingen in de Verlichting

Alles is maakbaar 1700-1800 (Paragraaf 20, p. 202-207)

 

De grote ontdekkingstochten van de 16de en 17de eeuw verplaatsen zich steeds meer naar het terrein van de geest en de wetenschap. Denken is het nieuwe ontdekken.

Niet de klassieken of de Bijbel vormen de bron van kennis, maar kennis verkregen door ‘het gezonde verstand’. Kennis is macht en de werkelijkheid kan worden vormgegeven met de ratio. Alles is maakbaar, en dat leidt tot nieuwe vragen: Hoe creëer je de perfecte samenleving? Wat is vrijheid en hoe gaan we ermee om? Het denken en de cultuur uit de 18de eeuw wordt later ook wel Verlichting genoemd, om onderscheid te maken met de tijd daarvoor.

Een goed startpunt voor het creëren van de ideale samenleving is het opvoeden van kinderen. Vanuit religieuze opvattingen ziet men het kind als in wezen zondig en het is de taak van de opvoeder om de aangeboren kwade neigingen van het kind te beteugelen. Hieronymus van Alphen schreef in dit kader de bundel Kleine gedigten voor kinderen en legde daarmee de basis van de jeugdliteratuur.

Denken is het nieuwe ontdekken

- Twijfel doet zijn intrede, de ratio (rede, gezond verstand)

- Descartes: cogito ergo sum - Ik denk dus ik ben (zijn enige zekerheid)

- Descartes (helft 17e eeuw) ontdekte een wiskundige methode (stap voor stap) om iets over de werkelijkheid te zeggen.

- zoeken naar de waarheid, rationalisme

- van klassieken naar geest en wetenschap (kennis is macht)

- de verlichting

In Nederland: Spinoza

- Grondlegger van de Verlichting, fan van Descartes

- Natuurfilosoof: God en natuur zijn als oneindige substantie hetzelfde; door inzicht in de natuur leer je over het goddelijke

- Hij ontkende dat de bijbel de Openbaring van God was en geloofde niet in profeten

- Voor alles is een verklaring  die gebaseerd is op de rede.

-  Hij dat de Bijbelse profeten niet namens God spraken, maar gewone mensen waren met verbeeldingskracht. 

- Volgens Spinoza is de mens zelf verantwoordelijk voor zijn geluk en ongeluk!

Thema's 

• Verstand en kennis;
  
• opgroeien en opvoeden;
  
• moreel besef; de goede samenleving, goed en kwaad in de mens
• maakbaarheid van de mens, 
• het geluk en de samenleving (utopie);
• vooruitgangsdenken;
• Dromen over vrijheid (imaginaire reisverhalen).

. 

Opdracht

Lees de tekst op p. 184 en maak vraag 7 

www.literatuurgeschiedenis.org

Robinsonade

Robinson Crusoe heeft zoveel navolgers gekregen dat het een eigen genre is geworden. Verhalen die het leven van personen op een wereldvreemd en afgelegen eiland beschrijven;

Thema: leven en overleven op een onbewoond eiland 

Ontdekking van het kind

- Hieronymus van Alphen

- kinderliteratuur

- beloning voor goed gedrag

- afstemming op doelgroep

- Betje Wolff: Proeve over de opvoeding (1977)

Opvoeding

- nieuwe term: pedagogie

- humanist Locke: het kind is een tabula rasa

- door opvoeding een verbeterde samenleving

- Jean-Jaques Rousseau: kind is van nature goed, maar moet worden afgeschermd tegen de kwade invloed van de wereld om hem heen (waaronder het christendom)

- Robinson Crusoe

Je beter voordoen dan je bent

- Nederland verliest positie als Europees gidsland

- welvaart blijft, maar ongelijk verdeelt

- rijken zijn losbandig

- armen trekken weg uit de steden

- Pieter Langendijk: Het wederzyds huwelijksbedrog (satire)

Voorlichtingsliteratuur - spiegel

- 'pruikentijd' 

De perfecte echtgenote

- een goed huwelijk is maakbaar (verlichting)

- de man moet de vrouw eren/de vrouw moet zich naar de wensen van de man voegen

- Betje Wolff en Aagje Deken: Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart (1782) - een briefroman

- door vrouwen voor vrouwen

- voorbereiding op de 'perfecte' samenleving

Het koffiehuis

- alternatief voor de kroeg

- groeiende onvrede (door ongelijkheid)

- grote en kleine thema's worden besproken 

- tijdschriften - begin van de journalistiek

- Justus van Effen: De Hollandsche Spectator (1731-1735)

(navolging van de Engelse Spectator)

- daarna veel spectatoriale tijdschriften

Wijs door reizen

- vertaling van Justus van Effen:

Robinson Crusoe (1719) van Daniel Dafoe en Gulliver's travels (1726) van Jonathan Swift

- imaginair reisverhaal - spiegel van de maatschappij

- J.A. Schatz - Reize door het Aapenland (1788)

Dichtende boerenzoon

- ontwikkeling dichtkunst

- Hubert Korneliszoon Poot - gelegenheidspoëzie

- toevoeging: persoonlijke gevoelens ipv algemene

- voorloper op de romantiek

Literaire werken

Hieronymus van Alphen: Proeve van kleine gedichten voor kinderen (1778)

Rhijnvis Feith: Julia (1783, briefroman)

Pieter Langendijk: Het wederzijds huwelijksbedrog (1714)

J.A. Schatz: Reize door het Aapenland (1788)

Betje Wolff en Aagje Deken: De historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart (1782)

Welke uitspraak hoort niet bij de gedichten van Hieronymus van Alphen.

1. De gedichten gaan niet uit van een straffende ouder.
2. De versjes zijn heel makkelijk uit het hoofd te leren.
3. De versjes zijn afgestemd op kinderen.
4. Volgens Van Alphen is elk kind in wezen zondig.

Welke rol had het koffiehuis in de 18de eeuw?

Thema's

- betekenis van het verstand en kennis 

- opgroeien en opvoeden 

- moreel besef

- maakbaarheid van de mens en samenleving (utopie)

Boeken

- Hieronymus van Alphen, Kleine gedichten voor kinderen, 1778 

- Pieter Langendijk, Het wederzijds huwelijksbedrog, 1714

- Betje Wolff en Aagje Deken, Historie van mejuffrouw Sara Burgerhart, 1782

- J. A. Schasz, Reize door het Aapenland, 1788

Aan de slag

Maak de opdrachten 1 t/m 5 uit Kern, blz. 182/183.

Nabespreking

Begrippen uit deze les

maakbaarheid

cogito ergo sum

verlichting

opvoeding/pedagogie

tabula rasa

satire

briefroman

het koffiehuis

imaginair reisverhaal

Schrijf 3 dingen op die
je deze les hebt geleerd

Stel 1 vraag over iets dat je
deze les nog niet zo goed hebt begrepen