Taalklanken/ Fonologie

• Nederlands
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 5

Taalklanken

We gaan nu 10 minuten lezen

Kenmerken van taalklanken

Alle woorden hebben een klank. Die klank is niet één geheel maar is opgebouwd uit allemaal korte klanken. 

Het woord roos bijvoorbeeld bestaat uit drie korte klanken <r>, <oo>, <s>.  De geluidsstroom van het woord roos is in stukjes verdeeld, gesegmenteerd, en elk segment is een afzonderlijke taalklank. 

sonant, consonant

In de taalkunde wordt een klinker een sonant genoemd (sonant komt van het Latijnse sonans, wat klinken betekent). Een medeklinker is een consonant (‘con’ betekent ‘met’ dus

letterlijk de letter die met de klinker mee komt).

Moeten in alle Nederlandse woorden een medeklinker zitten?

1. Ja
2. Nee

Noem hier een voorbeeld van een woord zonder medeklinker.

In de taalkunde wordt onderscheid gemaakt tussen letters van het alfabet en de klanken door ze op een bepaalde manier op te schrijven: 

• een letter uit het gewone alfabet staat tussen vishaken: <...>
• een fonetische vorm staat tussen rechte haken: [...]
• een foneem staat tussen schuine strepen: /.../
• woorden die naar zichzelf verwijzen: cursief
• highlighting in voorbeelden: blauw
• betekenis: ‘...’

Wat zijn ook alweer fonemen?

Hoeveel taalklanken heeft het Nederlands?

1. Rond de 100
2. Rond de 30
3. Rond de 70
4. Rond de 40

Wat gebeurt er als je een klinker uitspreekt?

1. De lucht gaat ongehinderd door de keelholte, mond/neusholte.
2. De lucht wordt gehinderd in de keelholte, mond/neusholte.

Sonoranten: subgroepen

• nasalen → de lucht ontsnapt door de neus, de mondholte is gesloten (‘m’)
• vloeiklanken (‘l’ & ‘r’) →  de doorstroming van de lucht is vrijwel wrijvingsloos. De richting van de luchtstroom wordt bepaald door de tong. Bij de letter ‘r’ over het midden van de tong en bij de ‘l’ langs de zijkanten. Bij de ; kun je nog onderscheid maken tussen een lichte en donkere ‘L’. Als een ‘L’ aan het begin van een woord staat (bijvoorbeeld bij lassen) dan wordt dit een lichte L genoemd. Als er een ‘L’ aan het einde van een woord staat (bijvoorbeeld bij nul) dan wordt het een donkere L genoemd. 
• glijklanken ( ‘w’ en ‘j’) → deze klanken worden gezien als echte vokalen. 
  

Obstruenten

• Fricatieven/Wrijfklanken → obstruent waarbij de lucht door de doorgang heen geperst moet worden, zoals bij de f of z.
• Plosieven/Plofklanken → Een plosief, occlusief of plofklank is een medeklinker die gekenmerkt wordt door een belangrijke graad van obstructie, zoals bij de b of p.

Zelfstandig werken 

Maak les 3 'Kenmerken' in de Google Classroom.

Les 4

Het beschrijven van klinkers

Klinkers worden meestal beschreven aan de hand van drie kenmerken:

• Hoe hoog of laag is de tong?
  
• Ligt de tong meer voor of meer achter in de mond?
  
• Zijn de lippen gerond of gespreid?
  

Het beschrijven van medeklinkers

Bij medeklinkers is er sprake van een “versperring”van de luchtstroom.

Fonetici gebruiken drie kenmerken om medeklinkers van elkaar te onderscheiden:

• Plaats van articulatie: Waar wordt de versperring gemaakt?
  
• Manier van articulatie: Hoe wordt de versperring gemaakt?
  
• Stemhebbendheid: Trillen de stembanden bij het maken van de klank?
  

Plaats van articulatie

• Bilabialen worden met beide lippen gemaakt.
  
• Labiodentalen worden met de onderlip tegen de voortanden gemaakt.
  
• Alveolairen worden met de tong tegen de tandkas gemaakt.
  
• Palatalen worden met de tong tegen het harde verhemelte gemaakt.
  
• Velairen worden met de tong tegen het zachte verhemelte gemaakt.
  
• Uvulaire klanken worden met de tong tegen de huig gemaakt.
  
• Glottale klanken worden met de stembanden gemaakt.
  

Manier van articulatie

Bij plofklanken of plosieven wordt de lucht even volledig versperd, en dan losgelaten.

Bij wrijfklanken of fricatieven wordt de lucht door een nauwe opening geperst.

Bij nasale klanken wordt de luchtstroom volledig versperd in de mond, maar ontsnapt lucht door de neus.

Bij trilklanken wordt een articulator aan het trillen gebracht door de luchtstroom.

Bij laterale klanken ontsnapt lucht langs de zijkanten van de tong.

Bij glijklanken (ook halfklinkers of approximanten) is de versperring zeer gering.

Stemhebbendheid

Klanken die alleen verschillen in stemhebbendheid zijn bijvoorbeeld de eerste klanken van:

pot (stemloos) versus bot (stemhebbend)

Tom (stemloos) versus dom (stemhebbend)

Soep (stemloos) versus zoek (stemhebbend)

Het beschrijven van medeklinkers

Bij medeklinkers is er sprake van een “versperring”van de luchtstroom.

Fonetici gebruiken drie kenmerken om medeklinkers van elkaar te onderscheiden:

Plaats van articulatie: Waar wordt de versperring gemaakt?

Manier van articulatie: Hoe wordt de versperring gemaakt?

Stemhebbendheid: Trillen de stembanden bij het maken van de klank?

Zelfstandig werken 

Maken opdracht 4 ' Fonemen en allofonen, zie classroom.