DE MIDDELEEUWEN IN STEEKWOORDEN

• Nederlands
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

0

de middeleeuwen

historische achtergrond

middeleeuwen

• 500-1500
• adel
• 800 Karel de Grote
• christendom
• officiële taal Latijn

de middeleeuwen

Er is nog geen sprake van "de Nederlanden".

Hertogdommen, graafschappen en bisdommen deel uitmakend van het

Frankische, Duitse en Bourgondische rijk.

het bestuur in de middeleeuwen

het feodale stelsel

• de vorst is de leenheer 
• de edelen zijn de
   leenmannen of vazallen

Het katholicisme in de middeleeuwen

Verbreidt zich vanaf 690, soms met behulp van de "ijzeren tong". De geestelijkheid is de eerste/hoogste in de middeleeuwse standenmaatschappij.

In de middeleeuwen zijn er grofweg gesproken drie standen:

• de geestelijkheid
• de adel
• de boeren
• pas veel later komen daar de burgers bij (wanneer er steden ontstaan)

literaire achtergrond in de middeleeuwen

de taal

Het Latijn is in de middeleeuwen niet langer de spreektaal. Wel is het de taal van de kerk en van de geleerden. Het blijft ook lange tijd de enige taal waarin werd geschreven.

Pas vanaf 800 doken er verhalen op schrift op in de volkstaal en in Nederland moesten we wachten tot 1100. Onze volkstaal heet "Diets" en klonk ongeveer zo.

diets

de middeleeuwen

De Nederlandse literatuur begint rond 1100 met de bekende versregels:

Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic enda thu, wat unbiddan we nu?

Dit is Oudnederlands (tussen 800 en 1150)

de middeleeuwen

Na 1150 begint de periode van het Middelnederlands, die tot ongeveer 1500 duurt. Ook dan is er nog geen eenheidstaal: in elk gewest sprak men een eigen streekgebonden variant van het Diets. Er was uiteraard ook geen uniforme spelling.

middeleeuwse literatuur

De verhalen waren niet bedoeld om te lezen, maar om te beluisteren. Rondreizende troubadours of minstrelen vertelden de verhalen. Over het algemeen uit het hoofd en dus werd literatuur op rijm geschreven, want dat kun je beter onthouden. Boeken konden de meeste mensen niet betalen, want tot in 1450 de boekdrukkunst wordt uitgevonden, is een boek schrijven nog letterlijk monnikenwerk

0

schrijfcultuur in hoven en steden

Vanaf de twaalfde eeuw kregen de hoven en steden steeds meer behoefte aan geschoold personeel dat kon lezen en schrijven. Daarom gingen stadsklerken of leraren ook literaire teksten schrijven.

anonieme schrijvers

De naam van de schrijver vond men niet van belang. Vaak waren het ook geen originele verhalen, maar vertalingen en/of bewerkingen van bestaande legendes (volksverhalen). De schrijver wilde vermaken, maar ook iets doceren (didactische functie).

hoofsheid

Een belangrijk ideaal dat via literatuur werd verspreid is hoofsheid. Het gaat hierbij om gecultiveerde omgangsvormen. Je behandelt anderen respectvol, laat iedereen in zijn waarde en beheerst je driften. Belangrijk is de hoofse liefde waarbij een ridder hartstochtelijk verliefd is op een onbereikbare vrouw.

literaire genres

• ridderromans
• dierenepiek
• geestelijke letterkunde
• liederen
• toneel
• leerdichten

In Nederland komt het genre van de ridderromans op in de dertiende eeuw en is meestal gebaseerd op Franse bronteksten. Het woord "roman" heeft dan ook niets met romantisch te maken; het betekent gewoon "verhaal in het Romaans", toen de volkstaal in Frankrijk.

Ridderromans zijn gericht op een adellijk publiek. Ze dienen ter ontspanning, maar tonen ook een 

voorbeeld van goed ridderschap. Daarmee hebben ze ook een educatieve functie.

Karel de Grote

Verhalen over Karel de Grote waren heel populair. Aan Karel de Grote worden allerlei historische gebeurtenissen toegeschreven die hij zelf niet kan hebben beleefd. We noemen dit epische concentratie of epische verdichting. Karel groeide op deze manier uit tot een modelvorst.

Karel de Grote

De bekendste Nederlandse

ridderroman is Karel ende

Elegast. Deze roman is

oorspronkelijk Nederlands.

Ook het Roelandslied is

populair.

Arthurromans

Keltische en Britse romans.

Koning Arthur.

Niet gebaseerd op historische feiten.

Geen oorlog maar queeste.

Bijvoorbeeld naar de heilige graal.

Ter ere van een geliefde maar vaak

onbereikbare vrouw.

Britten tegen Angelsaksen.

0

Arthurromans

In Engeland kun je meerdere

"originele" ronde tafels bewonderen.

Brits-Keltische romans

• Walewein
• Ferguut
  

Dierenepiek

• Dierverhalen zijn van alle tijden. Al in de Griekse oudheid werden er dierenfabels geschreven: korte verhalen met een duidelijke moraal.
• De dierenepiek is het genre van middeleeuwse dierenverhalen in de vorm van een epos (heldendicht) en is een voortzetting tevens uitbreiding van het fabelgenre. De dieren in deze verhalen gedragen zich als mensen. 
• Vaak is er sprake van satire. Via de dieren wordt de menselijke maatschappij belachelijk gemaakt, zoals in Van den Vos Reynaerde.

Geestelijke letterkunde

• exempelen (korte verhalen
   over goed en kwaad)
  
• heiligenlevens (beschrij-
   vingen van het leven van
   een heilige)
  
• Marialegenden (verhalen
   waarin Maria haar
   getrouwen beloont of uit  gevaren redt) zoals Beatrijs.

Het lied in de middeleeuwen

Als er één periode is geweest,

waarin het goed feestvieren was,

dan is dat wel de middeleeuwen.

Het barstte dus ongetwijfeld van

de liederen, maar daar zijn er niet

zo veel van overgebleven.

Het lied in de middeleeuwen

• geestelijke liederen
• ballades (lied van Heer Halewijn)
• historieliederen (verhalende
   liederen over historische
   gebeurtenissen of een bekend
   persoon
• minneliederen of hoofse lyriek
• elegieën (liederen waarin de dood" van een dierbare wordt bezongen, zoals het Egidiuslied. 

0

Het toneel in de middeleeuwen

• Pas vanaf de veertiende eeuw
• van geestelijk naar wereldlijk toneel
• van kerk, naar kerksplein naar marktplein
• van geestelijken en misdienaren naar burgers en
   vervolgens naar echte acteurs
• van godsdienstige onderwerpen naar allerlei verschillende

Het geestelijk toneel

• mysteriespelen gaan over gebeurtenissen uit de bijbel,
   zoals de zeven "bliscappen" van Maria
• mirakelspelen gaan over een wonder door tussenkomst
   van Maria of een andere heilige, zoals "Mariken van
   Nieumeghen"
• moraliteiten bevatten een levensles. Er doen geen echte
   personen aan mee, maar symbolische figuren (Elckerlijc)

Het wereldlijk toneel

• abele spelen: Esmoreit, Gloriant, Lanseloet van
   Denemarken en Van den winter ende van den somer
• sotternieën zijn kluchten die vaak gingen over domme
   mannen en uitgekookte vrouwen
• op elk abel spel volgt een sotternie als uitsmijter

Betekenis 'abel'

Over de exacte betekenis van de term 'abel', die alleen bekend is in deze context, is de nodige discussie geweest. Het betekent op zich 'edel', en moet beschouwd worden als het tegenovergestelde van 'geestelijk'. Anderzijds kan de term 'abel', afkomstig van het Latijnse "habilis" (bekwaam, vernuftig, kunstig), gebruikt zijn om de stukken te onderscheiden van de meer boertige sotternieën die in hetzelfde handschrift voorkomen.

Leerdichten

Geen verzonnen verhalen maar feitelijke kennis, alleen dan wel in de vorm van poëzie, met een duidelijke didactische functie. Een voorbeeld is Der naturen bloeme (ca. 1270) van Jacob van Maerlant.