Hoofdstuk 9 - Erfelijkheid

• Biologie
• Middelbare school
• havo
• Leerjaar 5

Hoofdstuk 9 - Erfelijkheid

Toetsweek in week 43. Ongeveer 2 lessen per paragraaf. Week 41 gaan we hoofdstukken uit 4de herhalen in de les. Herhaal vanaf ongeveer week 38 één hoofdstuk per week. Les op di 9de, woe 5de, vrij 2de. 

9.1

1. Je herkent in een karyogram geslachtschromosomen, autosomen en afwijkingen

2. Je licht toe wat aangeboren eigenschappen zijn

3. Je omschrijft: gen, allel, genotype en genoom

4. Je legt uit hoe de variaties in celtypen ontstaan

Groepsopdracht

Lees paragraaf 9.1 en beantwoord de volgende vragen:

1. Wat is het verschil tussen haploïd en diploïd?
2. Wat is het verschil tussen een autosoom en geslachtschromosoom?
3.  Wat is het verschil tussen een gen en een allel?

Chromosomen

• Homologe chromosomen: chromosomenpaar, 2n
• Geslachtscel, n
• 1 chromosoom = 1 DNA molecuul = 1 chromatide
• Na S-fase celcysclus: 1 chromosoom, 2 chromatiden (2 DNA moleculen)

Karyogram

Chromosomen

• 22 gelijke chromosomenparen (autosomen), 1 paar geslachtschromosomen

Genen en allelen

• Gen deel chromosoom, bevat informatie over erfelijke eigenschap
• Variatie in DNA-sequentie zorgt voor verschillende vormen gen (allelen)

Genen en allelen

Genoom

• Genotype: alle allelen samen
• Niet-coderend DNA
• mtDNA en kern DNA

Celdifferentiatie

• Celtype
• Genexpressie: genetische code omzetten naar RNA moleculen en vervolgens naar eiwitten
• Regulatorgenen en structuurgenen

9.2

5. Je legt uit welke factoren invloed hebben op het tot stand komen van het fenotype

6. Je beschrijft hoe tweelingonderzoek bijdraagt aan onderzoek naar de invloed van het genotype, het milieu en de leefstijl op het ontstaan van het fenotype

7. Je legt uit welke invloed de epigenetische code heeft op het fenotype

Feno- en genotype

• Genotype: informatie voor alle erfelijke eigenschappen
• Fenotype: alle waarneembare eigenschappen individu, combinatie van genotype en milieu

Epigenetica

9.3

8. Je leidt uit een stamboom af of allelen dominant of recessief zijn

9. Je leidt uit een stamboom af of een eigenschap op een autosoom of op een X-chromosoom ligt

Is een eigenschap recessief?

• Ouders hebben een aandoening/eigenschap niet, maar een kind wel.
• Ouders moeten heterozygoot zijn, nakomeling homozygoot recessief
• Controleer de rest van de stamboom

Homozygoot: DD/dd - heterozygoot: Dd

Autosomaal en X-chromosomaal

X-chromosomaal recessief in stamboom

Eigenschap komt vaker voor bij mannen. Ze hebben maar één X-chromosoom en dus komt een recessief X-chromosomaal allel altijd tot uiting!

X-chromosomaal recessief bij moeder

Als moeder homozygoot recessief is op het X-chromosoom, hebben alle zoons ook het recessieve allel in het fenotype.

X-chromosomaal dominant bij vader

Als de vader het heeft, hebben alle dochters het

9.4

Je leidt de kans op een bepaald genotype en fenotype af bij de nakomelingen...

10. ... uit een monohybride kruising met een dominant en recessief allel

11. ... uit een monohybride kruising met een codominant of intermediair fenotype

12. ... uit een monohybride kruising met multipele allelen

13. ... uit een monohybride kruising met  lethale allelen

14. ... bij gekoppelde overerving

Monohybride kruisingen

• Overerving van één eigenschap, waarbij één genenpaar betrokken is
• Ouders met letter P, nakomelingen F₁, hun nakomelingen F₂
• _{Allelen aangegeven met een enkele gekozen letter}

P: heterozygoot

F₁ genotype: 1 : 2 : 1

F₁ fenotype: 3 : 1

P: Aa x aa

Als één ouder heterozygoot is, en de ander homozygoot recessief, is de ratio in het fenotype van de nakomelingen altijd 1 : 1 (A : a)

Onvolledig dominant

• Het recessieve allel komt een beetje tot uiting in het fenotype
• Allelen aangegeven als superscript van een gekozen letter

Intermediair

• Geen van beide allelen is recessief, komen beide tot uiting
• Allelen aangegeven als superscript van een gekozen letter

Multipele allelen

• Voor een eigenschap zijn meer dan twee allelen mogelijk binnen een populatie

Letale allelen

• Allel dat in homozygote toestand geen levensvatbare nakomelingen oplevert
• Ratio fenotypen in F1 is 
  2 : 1 (Aa : aa of Aa : AA)

Gekoppelde overerving

• Genenparen op hetzelfde chromosoom gaan tijdens meiose samen op dat chromosoom naar dezelfde kant van de cel. Ze komen dan in dezelfde geslachtscel terecht.

9.5

15. Je beschrijft de werkwijze van erfelijkheidsonderzoek

16. Je beschrijft gentherapie, genetische modificatie en embryoselectie

17. Je licht je standpunt over gentherapie, genetische modificatie en embryoselectie toe met ethische en biologische argumenten

Gentherapie

• Genetische modificatie
• CRISPR-Cas
• Embryoselectie 

• Geslachtschromosomen en autosomen, genen en allelen, genotype, genoom
• Celdifferentiatie, genexpressie
• Fenotype, epigenetica
• Stambomen, dominant en recessief, autosomaal en X-chromosomaal
• Monohybride kruising, onvolledig dominant, intermediair, multipele allelen, lethale allelen, gekoppelde overerving
• Gentherapie