V4 - T3: BS4 Geslachtschromosomen

• Biologie
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

basisstof 4: geslachtschromosomen

H4

Thema 3

Genetica

Leerdoelen

- Je kunt kruisingen uitvoeren met multiple allelen. 

- Je kent het onderscheid tussen autosomen en geslachtschromosomen

- Je kunt uitleggen hoe geslachtschromosomen het geslacht bepalen

- Je kunt de overervingswetten toepassen op X-chromosomale overervingen

Welk(e) genotype(n) leidt/leiden tot bloedgroep B?

Een persoon heeft bloedgroep A.
Wat zijn de mogelijke genotypen van deze persoon?

Een persoon met bloedgroep 0 krijgt een kind samen met iemand met bloedgroep AB. Hoe groot is de kans dat dit kind bloedgroep A zal hebben?

In een familie hebben beide grootmoeders bloedgroep 0 en beide grootvaders hebben bloedgroep AB.
Bereken hoe groot de kans is dat hun kleinkind bloedgroep B heeft.

Bestudeer dit karyogram.

Welk(e) conclusies kan je trekken?

22 paar normale chromosomen

- autosomen

1 paar geslachtschromosomen

- XX --> meisje/vrouw

- XY --> jongen/man

Op het X-chromosoom liggen veel meer genen dan op Y-chromosoom.

Enkele ziekten en afwijkingen die gelinkt zijn aan het X-chromosoom:

- kleurenblindheid

- hemofilie

- spierdystrofie van Duchenne

Belangrijk gen op het Y-chromosoom

SRY-gen: regel gen dat andere genen reguleert.

Indien SRY-gen aanwezig: dan ontwikkelt een zoogdier-embryo zich tot mannelijk

De genen voor de eiwitten in de kegeltjes op het netvlies die het de mens mogelijk maken om onderscheid te maken tussen rood en groen liggen op het X-chromosoom.

Hoeveel allelen van dit gen heeft een vrouw? En een man?

Omdat er nu verschil zal zijn tussen het AANTAL allelen bij mannen en vrouwen wordt bij X-chromosomale kruisingen een andere notatiewijze gebruikt.

XX voor vrouwen

XY voor mannen

Bij het X-chromosoom wordt vervolgens de allelen in superscript genoteerd. 

Noteer wel degelijk de X en OOK de Y

Dit kan van belang zijn bij het beantwoorden van vraagstukken.

JUIST omdat er verschillen in aantallen/verhoudingen kunnen zijn tussen de geslachten. 

Een heterozygote, kleurenziende vrouw heeft kinderen samen met een kleurenblinde man. Deze vorm van kleurenblindheid is geslachtsgebonden en erft recessief over.
- Hoe groot is de kans dat een kind kleurenblind is?
- Hoe groot is de kans dat de dochter kleurenblind is? En de zoon?

Aandachtspunten X-chromosomale overerving

• Vrouwen hebben 2 X-chromosomen dus 2 allelen
• Mannen hebben 1 X-chromosoom dus 1 allel
• Er is waarschijnlijk een verschil in aantallen  en/of verhoudingen tussen vrouwen en mannen
• LEES daarom goed wat er van je gevraagd wordt
• NOTEER ALTIJD de X en de Y en niet alleen de allelen
• Indien de eigenschap recessief overerft, hebben mannen een grotere kans op de eigenschap/afwijking/ziekte te hebben
• Indien de eigenschap dominant overerft, dan hebben vrouwen een grotere kans op de eigenschap/afwijking/ziekte

Herkennen van geslachtsgebondenheid (X-chromosoom)

Mannen hebben maar 1 allel

bij ZONEN komt allel ALTIJD bij moeder vandaan

Een allel dat VADERS hebben, hebben zijn DOCHTERS ook altijd.

Hoe kan je (in een stamboom) herkennen of een alles X-gebonden is?

In dat geval zie je:

- Dominante vaders = dominante dochters

- Recessieve moeders = recessieve zoons

overerving in een stamboom

Dominate vader --> dominante dochter

Recessieve moeder --> Recessieve zoon

Hieronder staat een stamboom. De personen die met grijs aangegeven zijn, hebben een
ziekte. De rode personen zijn gezond. De ziekte wordt veroorzaakt door één gen dat X-chromosomaal is. Vrouw 7 is in verwachting van kind 11. De baby blijkt een meisje te zijn. Hoe groot is de kans dat meisje 11 de ziekte heeft?

Bij Drosophila (fruitvliegjes) komt onder andere het allel ‘vleugels zonder dwarsaders’ voor. Dit allel is X-chromosomaal en recessief. Een vrouwtje met vleugels zonder dwarsaders wordt gekruist met
een mannetje met normale vleugels. De F1-individuen die hieruit ontstaan, worden onderling
gekruist en er ontstaan een F2.
Hoeveel % van de vrouwtjes uit de F2 heeft vleugels zonder dwarsaders?

Leerdoelen

- Je kunt kruisingen uitvoeren met multiple allelen. 

- Je kent het onderscheid tussen autosomen en geslachtschromosomen

- Je kunt uitleggen hoe geslachtschromosomen het geslacht bepalen

- Je kunt de overervingswetten toepassen op X-chromosomale overervingen

Aan de slag

Maak nu de volgende opgaven:

- Basisstof 4: 35 t/m 44

- Begrippenlijst BS4