5.3 De Reformatie

• Geschiedenis
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

Leerdoel

• uitleggen welke kritiek Maarten Luther op de katholieke kerk had;
• belangrijke verschillen noemen tussen het katholicisme en nieuwe geloofsrichtingen, zoals het lutheranisme en het calvinisme;
• uitleggen hoe de katholieke kerk reageerde op deze nieuwe geloofsrichtingen;
• uitleggen dat de Reformatie een langdurig en pluriform proces was en leidde tot verschillende politieke conflicten.

Kenmerkende aspect

De protestantse Reformatie die splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had

Opmaat richting De Reformatie

• Vanaf 13e eeuw ging de kerk systematisch haar vijanden vervolgen via de Inquisitie (kerkelijke rechtbank) waarin vooral Dominicaanse monniken werden aangesteld. 
  
• De latere kritiek van Maarten Luther, begin 16e eeuw was niet de eerste kritiek die de katholieke kerk kreeg te verduren (zie hiernaast), echter wel de eerste kritiek die veel aanhangers kreeg, succesvol werd en uiteindelijk leidde tot een splitsing van de kerk en het ontstaan van de Reformatie en latere protestantse stromingen. 
• Bedreigingen van de R.K. Kerk werden of onder controle gebracht (kloosterordes) of de kop in gedrukt via vervolging. 

Voorbeelden van mannen die al voor Maarten Luther kritiek hadden op de R.K. Kerk! En zo waren er meer!

• Wyclif werd uit Oxford verbannen en op een synode in 1382 te Londen tot de doodstraf veroordeeld.
• Jan Hus werd door de R.K. Kerk tot de brandstapel veroordeeld.

Kenmerkend aspect: de splitsing van de kerk in West-Europa

• 1516: Erasmus maakt nieuwe vertaling Bijbel. De Vulgaat (Latijnse versie) stond volgens hem vol fouten. Zijn bijbelonderzoek versterkte zijn kritiek op de kerk. b.v. in: Lof der Zotheid dreef hij de spot met de R.K. Geestelijken:
  De R.K. geestelijken waren teveel gericht op geld en macht 
• Allerlei ‘verzonnen’ bijgeloof (uiterlijk vertoon als: heiligenverering, bedevaarten, heiligenbeelden) was nergens op gebaseerd en leidde alleen maar af van het ‘zuivere’ geloof.
  

Erasmus brak echter niet met de R.K. kerk.
(hij richtte zijn pijlen vooral op de geestelijken, maar niet het instituut kerk)

0

Kenmerkend aspect: de splitsing van de kerk in West-Europa

• 1517: Maarten Luther stuurt een brief aan een bisschop met 95 stellingen van misstanden (b.v. aflaten, verkopen van kerkelijke ambten, schending celibaat etc.).
  
• Hij wilde een hervorming (reformatie) binnen de kerk op gang brengen, maar werd door de paus beschuldigd van ketterij.
  
• Dankzij de boekdrukkunst verspreiden zijn ideeën zich snel over West en Noord Europa.
  

• 1521: Rijksdag in Worms: Luther werd uit de katholieke kerk gezet (maar gered door de koning van Saksen, die hem opnam in zijn kasteel).
  

Kern van zijn leer: alleen oprecht berouw (spijt) over zijn zonden kon de mens redden (en niet d.m.v. allerlei handelingen waarbij geestelijke nodig waren zoals aflaten).

Aanleiding van de 'revolte' door Luther?

• Johann Tetzel (1465-1519) op bezoek in de buurt van Wittenberg.
  Uitspraak: “Als het geld in het kistje klinkt, ‘t zieltje in de hemel springt” 
• Tetzel stelde de aflaat in. Een manier om via een document je zonden (of van iemand die al overleden is, en verblijft in het vagevuur) af te kopen!
• Doel van de opbrengst? Bouw St. Pieter in Rome
• Reactie Luther volgens de overlevering? 95 stellingen (kritiek) op de deur van de kerk in Wittenberg (mythevorming, wel stellingen, echter volgens historici niet op kerkdeur)

Kenmerkend aspect: de splitsing van de kerk in West-Europa

Johannes Calvijn was een andere belangrijke hervormer ui de 16e eeuw. Ze hadden veel overeenkomsten, maar ook verschillen.

Calvijn:

• predestinatieleer: De mens is zondig en slecht. Al voor je geboorte stond vast wie naar de hemel ging en wie naar de hel. De mens had daar geen invloed op (volgens Luther had de mens er wel invloed op door te geloven).
  
• Lagere bestuurders mogen tegen de overheid in opstand komen mits deze niet in overeenstemming met de Bijbel de ware godsdienst bevorderden (volgens Luther moest de overheid het geloof van de onderdanen bepalen).
  

0

Kenmerkend aspect: de splitsing van de kerk in West-Europa

Luther uitte kritiek op o.a:

• Katholieke geestelijken als tussenpersoon voor vergeving (via sacramenten/goede werken)
  
• Paus die zich meer gedroegen als wereldlijke vorsten dan religieuze leiders en te materialistisch bezig waren (b.v: bouw St. Pieter etc.)  
• Geestelijken waren meer bezig met hun eigen belangen en pleziertjes  
• Verkopen van kerkelijke ambten (simonie) aan adel die vaak vanwege meerdere functies geen tijd hadden voor hun kerkelijke plichten (verwereldlijking geestelijken ofwel antiklerikalisme)  
• Schenden van celibaat  

Politieke wending met name in Duitse Rijk

• Duitse vorsten gingen vaak over op het lutheranisme omdat ze tegen pauselijke bemoeienis waren in hun rijk (belastingafdracht aan Rome en juridische macht). Na 1521 godsdienstoorlogen!
  
• Lutheranisme als ideologische rechtvaardiging voor het verzet tegen de katholieke keizer Karel V die gezag wilde over het Duitse Rijk. 
• In 1545 oorlog tussen Karel V en protestantse vorsten. In 1552 verloor hij en gaf hij de strijd op. Uitkomst: Vrede van Augsburg (1555): iedere Duitse vorst mocht nu zelf zijn godsdienst bepalen (cuius regio, eius religio = wiens land, diens godsdienst)
  
• In grote delen van het Duitse Rijk werd de lutherse kerk de officiële staatskerk en ondergeschikt aan de wereldlijke overheid.
  

Reactie Katholieke kerk: Contrareformatie! (ofwel rekatholisering)

Hervorming binnen de katholieke kerk met duidelijke dogma’s en een offensieve houding tegen afvalligen (zoals protestanten): 

• 1559: pauselijke index, een lijst met verboden boeken (waaronder Erasmus)
  
• 1545-1563: concilie (kerkvergadering) van Trente: aanscherpen dogma’s (kerkelijke leer) en benadrukken van pauselijke suprematie (hoogste macht).
• Kerkorganisatie hervormen (bisschoppen en priesters opleiden aan universiteiten en seminaries en stimuleren religieus volksonderwijs) 

Politieke doel: terugwinnen van ‘verloren’ gebieden op de protestanten (met wereldlijke steun van Habsburgse huis van Karel V en Filips II). 

Concilie (kerkvergadering)  van Trent

Reactie Katholieke kerk: Contrareformatie! (ofwel rekatholisering)

Cultureel doel: de kunst gebruiken om de glorie en de grootsheid van heiligen te benadrukken en te overweldigen en te imponeren met pracht en praal om mensen te laten terugkeren naar de moederkerk. 

Deze kunststijl noemen we Barok.

Begrippen

Reformatie: kerkhervorming die uiteindelijk leidde tot een scheuring in de kerk en het ontstaan van het protestantisme.

protestantisme: het geheel van stromingen en kerken die zijn ontstaan uit protest tegen misstanden in de katholieke kerk.

contrareformatie: de reactie van de katholieke kerk op de Reformatie, die enerzijds hervormingen binnen de katholieke kerk inhield en anderzijds een harder optreden tegen protestanten.

lutheranisme: stroming binnen het christendom die is gebaseerd op de ideeën van de hervormer Maarten Luther.

calvinisme: stroming binnen het christendom die is gebaseerd op de ideeën van de hervormer Johannes Calvijn.

wederdopers: aanhangers van een aanvankelijk radicale hervormingsbeweging uit het begin van de 16e eeuw, die onder meer voorstander waren van de volwassenendoop in plaats van de kinderdoop.

Welke kritiek had Erasmus in zijn 'Lof der Zotheid'? Noem minimaal 2 kritiekpunten.

Leg uit waarom Erasmus niet met de R.K. Kerk brak?

a. Wat was de aanleiding dat Luther zijn hervormingsideeën verder uitwerkte?
b. Noem 3 onderdelen binnen de leer van de kerk die Luther bestreed

Luther werd niet zoals voorgangers met dezelfde ideeën ter dood veroordeeld of gevangen gezet. Geef 2 redenen waarom zijn optreden wel een 'succes' kon worden?

Calvijn was een radicaler hervormer dan Luther. Geef daarvan twee voorbeelden.

Leg uit waarin Luther en Calvijn verschilden wat betreft de verhouding tussen overheid en kerk.

Bekijk het interieur van deze protestantse, calvinistische kerk. Waarin verschilt deze van een katholieke kerk op de vorige dia? Leg uit!

Lees de bron. Beredeneer welke hervormer het fragment heeft geschreven

Leg uit waardoor de leer van Calvijn belangrijker werd voor Nederland dan die van Luther