In gesprek over zingeving en levensvragen

• Verzorgende
• MBO
• Studiejaar 2

IN GESPREK MET
OUDEREN OVER
ZINGEVING
 EN LEVENSVRAGEN

Les 1

Wat zijn levensvragen?

Levensvragen zijn vragen over de

zin van het leven en de dood, over

goed en kwaad, over inspiratie en

betekenis. Het zijn vragen die ieder

mens zich stelt, vooral bij

ingrijpende ervaringen als ziekte,

lijden en sterven. Op

levensvragen – ook wel trage

vragen of zinvragen genoemd –

zijn geen kant-en-klare antwoorden

te geven. Ieder mens moet zijn of

haar eigen antwoord daarop

zoeken, bijvoorbeeld in een

geloofs- of levensovertuiging.

Levensvragen zijn onderdeel van

iemands levensbeschouwelijk

functioneren, van zijn of haar

spiritualiteit. Bij sommige mensen

is dat meteen duidelijk. Zij geven

aan dat ze bij een bepaalde

levensbeschouwelijke of kerkelijke

groep horen. Ze zijn bijvoorbeeld

christelijk, moslim of humanist

omdat ze zich kunnen vinden in die

levens- of geloofsovertuiging. Maar

ook mensen die zich niet zo

noemen ‘beschouwen’ het leven.

Iedereen heeft een visie op het

leven: op wat het waard is, op wat

daarin van waarde is, hoe je als

mens moet leven, wat de dood

inhoudt.

Welke levensthema's zijn er?

1. Aandacht
2. Zinverlies
3. Afhankelijkheid
4. Onmacht 
5. Veiligheid
6. Grenzen
7. Familiebanden 
8. Seksualiteit 
9. Je leven vergeten
10. Sterven en gedenken

Waarom is het belangrijk om aandacht aan

levensvragen te geven? Omdat de aandacht voor

levensvragen mensen doet voelen dat zij, en de dingen

die hen bezighouden, er toe doen. Aandacht voor

levensvragen heeft invloed op het welbevinden van

mensen. Het kan mensen helpen datgene wat zij

meemaken te dragen en de moed te vinden om er mee

verder te leven. Zorg vindt meestal plaats als mensen

te maken hebben met verlies en vaak komen dan ook

levensvragen op. Als er aandacht is voor de

levensvragen van cliënten dan kun je dat aan hen

merken. Dan voelt de cliënt zich gezien en gehoord als

mens, dan ervaart zij ruimte en aandacht voor wat voor

haar van waarde is, dan ervaart zij aandacht voor haar

verhaal.

Om aandacht aan l

inleiding

Luister naar het verhaal van Trynke

Soms ontmoet je een verzorgende

die het helemaal heeft. Die haar

vak verstaat en tegelijkertijd mensen laat voelen dat ze er toe doen.

Zo liep ik laatst mee met Trynke.

Ze leek er eerst wat ongemakkelijk

mee, toen ik bij haar aanhaakte in

het ‘rookhol’. Zo’n pauzegesprek

wordt toch verstoord als er een

‘meeloper’ bij komt zitten. Maar

goed, we gingen op pad om een

aantal cliënten te helpen. En we

waren nog niet bij de eerste bewoner binnen of alle ongemak verdween op slag.

Mevrouw van Vliet lag nog op

bed, maar was al wel wakker.

Trynke ging op de rand van het

bed zitten en pakte haar hand. Ze

streelde die en vroeg hoe het was

met mevrouw van Vliet. Niet te

best, vertelde mevrouw, ze voelde

zich ellendig. Ze moest steeds denken aan haar zuster die de week tevoren was overleden. Trynke vroeg

haar of ze wel een kopje koffie op

bed wilde. Mevrouw wilde dat

graag en even later nipte ze aan

haar koffie. Trynke deed intussen

de gordijnen open en je zag mevrouw langzaam ontdooien en

naar de dag toegroeien. Al luisterend en pratend hielp Trynke

mevrouw verder bij haar ochtend -

toilet en tegen de tijd dat ze in de

kleren was, kwam de vrijwilligster

die mevrouw goed kent en die wist

van de gebeurtenissen van de vorige week. De dames gingen

samen aan de koffie en wij gingen

verder.

Mevrouw Oostveen lag ook op

bed, klein, wit en heel ver weg. Bij

haar maakte Trynke eerst even

oogcontact. Mevrouw reageerde

verheugd toen ze Trynke herkende. Trynke vroeg of ze wat

water wilde. Mevrouw knikte

bijna onzichtbaar. Behoedzaam

gaf Trynke haar wat slokjes en je

kon zien dat het haar goed deed.

Guus, de stagiair, kwam binnen.

‘Zal ik even helpen?’, vroeg hij.

En samen wasten ze mevrouw op

bed, rustig, in contact met haar.

Mevrouw Oostveen kon bijna niet

meer spreken, maar je zag aan haar

dat ze dit aankon.

Zo ging het verder; we kwamen bij

verschillende mensen over de

vloer. Een Engelstalige mevrouw

waar Trynke hartelijk mee lachte

om haar eigen gebrekkige Engels.

Een mevrouw wier man de dag tevoren was overleden en die nu veel

familie bij zich had. Een mevrouw

die geholpen moest worden met

insuline spuiten, wat een collega

van Trynke ging doen om haar

BIG-registratie te behalen. Trynke

moest dat beoordelen en aftekenen. En steeds viel op dat ze consequent contact zocht met de bewoner in kwestie en dat dat contact

ook steeds tot stand kwam voor ze

aan de slag ging met de bewoner.

Dat doet goed, dat zie je. En dat is

waar zorg uiteindelijk om begonnen is: dat het de ander goed doet.

Waar zat ’m dat nou in? Trynke

wist het niet, maar ze merkte wel

vaker, dat ze gemakkelijk goed

contact met mensen kan maken en

dat daar mooie dingen uit ontstaan.

Warming up

Zometeen gaan we met elkaar in gesprek.

De docent stelt een vraag, deel je ervaring met de groep

Docent leest het verhaal van Trynke voor> Trynke is verzorgende en heeft een bijzondere manier van contact maken.

Na het lezen van het verhaal wordt het rad op gestart. De student wiens naam te voorschijn komt geeft antwoord op de vraag van de docent. Studenten stellen vragen aan de medestudent.

Vragen:
Wat roept het verhaal bij je op? Een woord, een

gevoel, een mening, een beeld?

■ Herken je dit ochtendgebeuren vanuit je eigen beroepspraktijk? Wat wel en wat niet?

■ Hoe maak jij contact met mensen?

■ Zijn er mensen waarbij je het moeilijk vindt ocontact te maken? Waar ligt dat dan aan?

■ Wat doet de manier van ‘contact maken’ van Trynke met de mensen?
■ Welke levensvragen kunnen spelen bij de mensen

in dit verhaal?

■Wie ben jij voor de mensen om je heen? (denk aan de rollen die je hebt als ouder, kind, verzorgende,

vriend(in) enz). Wat betekent dit voor jou?

Thema: Aandacht

Aandacht kun je omschrijven als oplettendheid of

belangstelling. Het is een belangrijke waarde die blijkt

uit je houding. Dingen die je dagelijks doet, kunnen

immers routine worden, ook in de zorg waar je vaak

onder tijdsdruk werkt. Hoe blijf je dan verbonden met

de mensen waar je voor zorgt?

Opdracht 

Maak een top 5  in volgorde van belangrijkheid.

Schrijf deze op.

Wat is voor jou NU het meest belangrijke in je leven?

thema: zinverlies

Opdracht zinverlies

Neem je lijstje met 5 belangrijke punten er nog eens bij.  Loop het lijstje nog eens langs, maar dan alsof je net 85 bent  geworden. Streep door wat er niet meer zal zijn bij een normale levensloop en bedenk wel:

■ Je lichamelijke gezondheid zal waarschijnlijk achteruitgaan, dit heeft gevolgen voor

bijvoorbeeld lezen, wandelen, films kijken, sporten enz.

■ Vrouwen worden ouder dan mannen.

■ Ben je ouder? We gaan ervan uit dat je kinderen in goede gezondheid verkeren maar ze hebben wel hun eigen gezin, werk en huishouding. Ze zijn niet meer van jou afhankelijk voor zorg. Je rol is veranderd ten opzichte van hen. 
■ Wat zou je op mentaal en lichamelijk en sociaal vlak aan verlies hebben kunnen ervaren op die leeftijd?

Maak nu weer een kort rondje. Wat staat er nog op je lijstje overeind? Wat is helemaal doorgestreept en waar ben je niet helemaal zeker van?

De meeste mensen van 85 jaar zouden een soortgelijk lijstje maken als die van ons. Zij hebben soortgelijke dingen verloren als die wij op onze lijstje hebben

moeten wegstrepen.

Verlies 

Het kwijtraken van een of meer veelbetekenende dingen uit je bestaan en daarmee verdwijnt het houvast wat je er aan ontleent .

Verlies is de keerzijde van 'binding'

Binding met andere mensen, maar ook dieren, je stoffelijke omgeving of je eigen lichaam

Ook het verliezen van

idealen, dromen, illusies, veiligheid, onmogelijke verwachtingen en het verlies van de jongere zelf

kunnen worden ondergebracht onder het begrip verlieservaring. Verlies kan gezien worden als kringloop van binding en scheiding. Sommige verlieservaringen hebben een duidelijk herkenningspunt, dit wordt een tekengebeurtenis genoemd. Een trouwfeest, doop, uitvaart of pensioen

is een voorbeeld van zo’n tekengebeurtenis.

Verlieservaringen kunnen zowel grote traumatische life-events als kleine gebeurtenissen zijn.

THEMA: AFHANKELIJKHEID

Ben jij weleens afhankelijk geweest van professionele zorg?

Heeft dat invloed gehad op jouw beroepshouding als verzorgende?

Wat betekent zorg verlenen voor jou?

Mensen zijn met elkaar verbonden in familierelaties, vriendschapbanden of als kennissen, collega’s of toevallige contacten. We zijn allemaal in meer of mindere mate afhankelijk van elkaar. Voor mensen die zorg ontvangen gaat deze afhankelijkheid nog een stap

verder. Het thema Afhankelijkheid wil inzichtelijk maken hoe afhankelijkheid ervaren kan worden door cliënten en

hoe wij als zorgverleners hier mee om kunnen gaan. Hoe ondersteun je cliënten die aangeven dat ze het

moeilijk vinden om hulp te ontvangen?

■ Wat kun je zeggen of doen om het gemakkelijker

voor hen te maken?

Stelling: Afhankelijkheid is op elke mens van toepassing, in verschillende mate en in verschillende situaties
0 is niet mee eens
5 is: mee eens

05

Hoe ondersteun je cliënten die
aangeven dat ze het
moeilijk vinden om hulp te
ontvangen?

■ Wat is nu echt belangrijk in mijn

leven?

■ Wat is de waarde van mijn leven

nu mij/mijn kind/mijn

partner/moeder/vader dit

overkomt?

■ Wat is liefde? En van wie heb ik

liefde nodig?

■ Wat is lijden? En hoeveel kan ik

dragen?

■ Hoe horen mensen met elkaar

om te gaan?

■ Waar word ik gelukkig van?

■ Wat is mij heilig, waar doe ik het

voor?

■ Wat geeft mij inspiratie en zin in

het leven? Waar kan ik dan uit

putten?■ Wat is nu echt belangrijk in mijn

leven?

■ Wat is de waarde van mijn leven

nu mij/mijn kind/mijn

partner/moeder/vader dit

overkomt?

■ Wat is liefde? En van wie heb ik

liefde nodig?

■ Wat is lijden? En hoeveel kan ik

dragen?

■ Hoe horen mensen met elkaar

om te gaan?

■ Waar word ik gelukkig van?

■ Wat is mij heilig, waar doe ik het

voor?

■ Wat geeft mij inspiratie en zin in

het leven? Waar kan ik dan uit

putten?■ Wat is nu echt belangrijk in mijn

leven?

■ Wat is de waarde van mijn leven

nu mij/mijn kind/mijn

partner/moeder/vader dit

overkomt?

■ Wat is liefde? En van wie heb ik

liefde nodig?

■ Wat is lijden? En hoeveel kan ik

dragen?

■ Hoe horen mensen met elkaar

om te gaan?

■ Waar word ik gelukkig van?

■ Wat is mij heilig, waar doe ik het

voor?

■ Wat geeft mij inspiratie en zin in

het leven? Waar kan ik dan uit

putten?

STELLING: Goed luisteren is een passieve taak

1. waar
2. niet waar

Op het gebied van gesprekstechnieken zijn er een aantal praktische tips om gesprekken goed te laten verlopen. Veel van deze tips hebben te maken met

non-verbale communicatie.

Taal met behulp van woorden noemen we verbale taal. Andere manieren om iets uit te drukken, (vaak lichaamstaal) noemen we non-verbale taal. De

gesproken taal moet in overeenstemming zijn met de

lichaamstaal. Zo komt het bijvoorbeeld niet goed over als je zegt alle tijd te hebben maar ondertussen steeds

op je horloge kijkt. Het is goed te weten dat mensen vaak meer waarde hechten aan non-verbale taal dan aan verbale. Wat je doet zegt vaak meer dan wat je

zegt!

Het is een cliché, maar luisteren is echt het belangrijkste onderdeel van contact maken. Goed luisteren is geen passieve taak, het veronderstelt een

actieve inzet; je moet iets doen om te tonen dat je geïnteresseerd bent. Het kost veel energie. Ook uit je

non-verbale taal moet de ander kunnen opmaken datje aandacht voor hem of haar hebt. Goed luisteren

nodigt uit tot spreken, het schept ruimte en rust om levensvragen te delen

Actieve luisterhouding

■ maak oogcontact

■ neem een gelijkwaardige luisterhouding aan

■ reageer kort op de ander (‘hm, hm’, ‘ja, ja’, knikken,

fronsen ed.)

■ vraag gerust om verduidelijking of vraag door

■ vat af en toe samen

■ wees niet bang voor stiltes, die zijn nodig om na te

kunnen denken. 

Valkuilen:

■ val de ander niet in de rede

■ wees voorzichtig met het geven van advies

■ probeer niet te veel informatie zelf in te vullen

■ vermijd het uitspreken van een waardeoordeel

(‘ik vind...’)

■ onafgemaakte zinnen zijn vaak het topje van de

ijsberg.

Zingeving: onmacht

‘Dit is de druppel, die de emmer doet overlopen!’ Soms

kom je in situaties terecht waar je je als verzorgende

geen raad mee weet. Soms zorg je voor mensen met wie

je geen kant op kunt. Je wilt graag helpen, maar er zijn

situaties waarin je alleen maar onmacht voelt. Het

thema Onmacht wil dat gevoel bespreekbaar maken en

handreikingen bieden hoe hiermee om te gaan. 

Heb jij je in een zorgsituatie wel eens onmachtig gevoeld? Dat je niet meer wist hoe je met een bepaalde situatie of opmerking van iemand om moest gaan? Kun je hier iets over vertellen. Wat heb je toen gedaan?

ONMACHT

Soms moet je het ‘gewoon’ uithouden met

mensen. De onmacht blijft voelbaar. Wat heb jij

nodig om dat te kunnen volhouden? Van je

collega’s, van je baas, van je thuisfront, van die ene

bewoner?

■ Wat voor ‘succesverhalen’ heb je daarvan vanuit je

eigen werkervaring?

■ Wat voor tips heb je voor elkaar?

We hebben allemaal wel een favoriete cliënt; iemand

met wie het in één keer klikt! Het verzorgen van deze

mensen is plezierig en maakt op zware dagen het werk

de moeite waard.

Helaas zijn er ook cliënten bij wie je juist het tegendeel

ervaart. Je vindt het lastig om met hem/haar om te

gaan. Misschien weet je je geen houding te geven. Of

raak je geïrriteerd van hem/haar. Geef jezelf even de

tijd om zo’n ‘lastige’ cliënt in gedachten te nemen en

stel jezelf dan de volgende vraag:

Wat is het ten diepste waarom je het moeilijk vindt
hem/haar te verzorgen? Probeer het antwoord zo
dicht mogelijk bij jezelf te houden!

belangrijke  feiten:

Tussen de 65 en 80 jaar is depressie de meest voorkomende psychische klacht.

■ 4 tot 5% van de ouderen heeft depressieve klachten en depressieve symptomen komen voor

bij 15 tot 30% van de ouderen.

■ Oudere vrouwen hebben een 2x zo grote kans om depressief te worden.

■ Bij ouderen die een beroep doen op de thuiszorg zijn depressieve klachten 2x zo vaak aangetroffen dan bij hun leeftijdsgenoten die geen thuiszorg ontvangen.

■ Bij ouderen die in een verzorgingshuis wonen zijn bij 32% depressieve symptomen aangetroffen en bij 11% depressie

Wat is het verschil tussen
verdriet hebben en een
depressie?

THEMA: VEILIGHEID

Veiligheid 

• Je veilig en thuis voelen is een voorwaarde om als mens te functioneren
• Bij sommige clienten is dit basisgevoel aan het wankelen
• bv vergeetachtigheid, Parkinson of door een vreemde omgeving
• Door veiligheid te beiden ondersteun je de client in zijn welbevinden en zelfvertrouwen

Veiligheid of je ergens thuis voelen is een voorwaarde

om goed te kunnen functioneren als mens. Voor

sommige van onze cliënten is dit basisgevoel aan het

wankelen. Bijvoorbeeld doordat ze vergeetachtig

worden, lijden aan dementie of aan Parkinson of omdat

ze in een vreemde omgeving wonen. Het thema

Veiligheid wil handvatten bieden waardoor je

ondersteunend kunt reageren op cliënten die zich niet

veilig voelen

Bij veiligheid denken we vaak aan valpreventie en

andere manieren van veiligheid op lichamelijk gebied.

Je ‘mentaal’ veilig voelen in je leven, in de wereld is weer

een heel andere zaak. Hoe gaat dat?

Vrijheid: Schrijf op wat als eerste
in je gedachten
komt of wat je er bij voelt. In één woord of een korte zin.

Thema's zingeving volgende les

6. Grenzen

7. Familiebanden 

Midden in Oslo, Noorwegen staat het bekende Vigelandpark. Het park heeft 212 stenen, granieten en

bronzen beelden die gemaakt zijn door de kunstenaar

Gustav Vigeland. Het thema van de beelden is leven en

dood. Dit wordt in levensgrote beelden van embryo’s,

baby’s, kinderen, mannen en vrouwen, ouderen en

zelfs doden neergezet. Aan het eind van het park

bevindt zich de ‘cirkel van het leven’. De foto bij dit

thema is het laatste beeld van deze cirkel. Wat vind je

van deze verbeelding? Wat zegt het je?

Bronnen

Kijk ook eens op de website:

www.netwerklevensvragen.nl. Hier vind je allerlei informatie over levensvragen en ouderen

Verlieskunde, handreiking voor de beroepspraktijk van Herman de Mönnink, 2003.

https://www.relief.nl/wp-content/uploads/2020/07/  Met ouderen in gesprek.

 Troost, vragen, geven en ontvangen is een praktisch boek over dit lastige onderwerp door Riekje Boswijk-Hum
Kijk eens op www.kenniscentrum-ouderen.nl.

Het Trimbos-instituut ontwikkelde de cursus: In demput, uit de put voor ouderen met depressieve klachten. In veel buurtcentra en verzorgingshuizen

wordt deze cursus gegeven. Voor sommige ouderen kan deze cursus zinvol zijn om grip te

krijgen op hun verlieservaringen.

Bij veel zorgorganisaties staat de autonomie van de

cliënten voorop. Dit betekent dat cliënten, wat letterlijk zelfs ‘klanten’ betekent, zelf kunnen, mogen

en moeten beslissen hoe ze hun leven met professionele zorg willen leiden. Dat klinkt allemaal heel mooi, maar de dagelijkse praktijk is weerbarstiger.

Wij moeten ons er, als zorgverleners, van bewust zijn dat de mensen die in een zorginstelling wonen, daar

niet wonen omdat het er zo ‘gezellig’ is. Ze wonen er omdat ze afhankelijk zijn van professionele zorg. Ze

zijn afhankelijk omdat ze ziek zijn en hulp nodig hebben bij hun dagelijks leven. Een zorgrelatie is dus

per definitie een afhankelijkheidsrelatie.