Erfelijkheid & Evolutie

• Biologie
• Middelbare school
• mavo
• Leerjaar 3,4

Erfelijkheid & Evolutie

Belangrijke stof TH3 M3 voor M4

Genotype

De erfelijke eigenschappen liggen in de DNA

Dit noemen we het genotype

Het genotype wordt bepaald bij de bevruchting en kan tijdens het leven niet meer veranderen!

Fenotype

• Alle eigenschappen van een organisme noem je het fenotype van dat organisme. 
• Je fenotype wordt bepaald door je genotype, maar ook door je leefstijl en je omgeving. 

chromosomen

In de celkern liggen chromosomen.

Chromosomen zijn opgebouwd uit  DNA en eiwit.

DNA bevat de informatie voor je erfelijke eigenschappen. 

chromosomen 

• Dit is een chromosomenportret
• Mensen hebben 23 paren chromosomen.
• Totaal 46 chromosomen.
• De paren zijn gelijk, behalve de geslachtschromosomen  (bij de man XY en vrouw XX)

Gen

Een stukje DNA dat de code voor een  erfelijke eigenschap draagt noemen we een GEN.
Allel = invulling van gen.

Voorbeeld van erfelijke eigenschappen:

haarkleur (blond, zwart, rood)

haarstijl (krullend of steil)

oogkleur (blauw, bruin, groen)

genen paren 

• genen paren kunnen uit 2 dezelfde genen bestaan 
• Of uit 2 verschillende genen 
• genen kunnen dominant, recessief, dan komt 1 eigenschap tot uiting 
• Genen kunnen ook intermediair zijn dan is de eigenschap een mix van de 2 genen. 

Genen

Menselijke cel

In een eicel zitten 23 chromosomen.

In een zaadcel zitten 23 chromosomen.

Eicel + zaadcel = een bevruchte cel met 46 chromosomen.

Die bevruchte cel deelt > alle lichaamscellen (behalve de geslachtscellen) hebben 46 chromosomen

Bevruchting

23 chromosomen moeder

23 chromosomen vader

46 chromosomen in de bevruchte eicel

(23 chromosomen paren)

Chromosoom

Chromosoom

Homozygoot &  heterozygoot

• De ouders zijn heterozygoot, ze hebben twee verschillende genen voor haarkleur. Bruin haar is het dominante gen.

• De jongen is homozygoot, hij heeft twee dezelfde genen voor haarkleur. 1 van pa, 1 van ma.
  Rood haar is het recessieve gen.Alleen bij 2 van deze genen zichtbaar

gen: donker haar

gen:

rood haar

Twee verschillende allelen (voor haarkleur) HETEROZYGOOT Aa

A is het dominante allel, komt altijd tot uitdrukking.

2 x gen voor haarkleur = HOMOZYGOOT

gen: rood haar

gen:

rood haar

Dominant/recessief

Lang niet alle overervingen zijn intermediair. 

Soms wint een van de 2 genen het van de ander. 

Dat gen het DOMINANT.

Het gen dat heeft 'verloren' heet RECESSIEF.

Dominant gen: HOOFDLETTER

Recessief gen: kleine letter

Dominante en recessieve genen

Dominant gen: een gen dat een ander gen overheerst (A)

Recessief gen: een gen dat onderdrukt wordt door andere genen (a)

Dominant = hoofdletter

Recessief = kleine letter 

Dominant en recessief gen

• A= bruine ogen, dominant.  AA of Aa
• b= blauwe ogen, recessief.  aa
• een dominant gen is een gen dat altijd tot uiting komt in het fenotype.
• een recessief gen is een gen komt alleen tot uiting als er geen dominant gen aanwezig is.

Kruisingen

Voorspellen doe je met behulp van een kruisingsschema! 

Genotype:                                       Kruisingsschema:

Moeder: BB

Vader: Bb

B= bruine ogen

b= blauwe ogen

Een paar logische regels

• Een dominant gen is een gen dat altijd tot uiting komt in het fenotype
  
• Bij iemand die heterozygoot is komt het dominante gen tot uiting
• Een recessief gen komt alleen tot uiting als er geen dominant gen aanwezig is.
  
• Organismen waarbij het recessieve gen tot uiting komt zijn homozygoot voor deze eigenschap.

Kruisingsschema

• om te voorspellen welk fenotype de nakomelingen van een kruising krijgen
• in een kruisingsschema zet je alle mogelijke combinaties van allelen bij één kruising.

Intermediaire kruising

Beide genen zijn even sterk. Geen dominant gen.

Onder de nakomelingen bevinden zich 'mengvormen' van de genotypen.

Er zijn dus 3

fenotype 

opties

Stambomen

Stambomen

• Met een stamboom kun je zien hoe een erfelijke eigenschap in je familie wordt doorgegeven. 

• Rondjes: vrouwen
  
• Blokjes: mannen
  

Stambomen

Stamboom

stamboom

Stambomen 

Evolutietheorie

Evolutie: 

De ontwikkeling van het leven op aarde waarin soorten ontstaan, veranderen en/of verdwijnen. 

Evolutie is NIET bewust, evolutie heeft GEEN  doel. 

Evolutietheorie

Darwin is de bedenker van de evolutietheorie.

De evolutietheorie kijkt naar 3 dingen:

• variatie in genotypen
• natuurlijke selectie
• ontstaan van nieuwe soorten

Evolutietheorie:

-variatie in genotypen

-natuurlijke selectie

-ontstaan nieuwe soorten

Geslachtelijke voortplanting

- versmelten van twee geslachtcellen.

- verschillende mogelijkheden in genotypen; variatie in genotypen. 

- Door variatie in genotypen ontstaat er ook variatie in fenotypen. 

Geslachtelijke voortplanting en variatie in genotypen

• Bij geslachtelijke voortplanting versmelten twee geslachtscellen, wat leidt tot variatie in genotypen.

natuurlijke selectie

overlevingskans

schutkleur

natuurlijke selectie

Natuurlijke selectie

Natuurlijke selectie

• Natuurlijke selectie = de organismen die het best zijn aangepast aan hun omgeving krijgen de meeste nakomelingen.
• Wordt vooral bepaald door het genotype
• Verschillende genotypen binnen een populatie heeft de grootste overlevingskans

Natuurlijke selectie

Natuurlijke selectie

Ontstaan nieuwe soort

Ontstaan van nieuwe soorten

Een nieuwe soort kan ontstaan als:

• een deel van de populatie langdurig gescheiden is van de rest van de populatie
• beide populaties ontwikkelen zich (langdurig in verschillende milieus
• er ontstaan verschillen die er uiteindelijk toe leiden dat de twee populaties zich niet meer met elkaar kunnen voortplanten.
• Dus dan is er een nieuwe soort!

Ontstaan nieuwe soorten

Als nieuwe vormen van een soort zich niet meer onderling kunnen voortplanten dan is er sprake van een nieuwe soort.

Dit kan door gebeuren door:

isolatie / mutatie

Het ontstaan van nieuwe soorten

Stambomen

Evolutionaire stamboom

Door al het DNA van organismen te vergelijken kan een stamboom van de verwantschap worden opgesteld. 

Dat noem je een evolutionaire stamboom.

Stamboom

- Door DNA te vergelijken kan je een stamboom maken. Dit heet een evolutionaire stamboom.

- Hoe verder naar beneden, hoe langer geleden.

Stambomen

Stamboom