Hofcultuur - Les 6 - Dans

• Kunst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

                   Hofcultuur Les 5:  Dans

Lesdoelen

Je leert deze les meer over:

•  Hofdans (gezelschapsdans) en hofballet (theatrale dans).
  
• Lichaamshouding en dans als uiting van beschaving
  
•  Hofballetten en opera's als poging om het Griekse totaaltheater te reconstrueren.
  
• Mythologie als allegorische verwijzing naar politiek en status vorst.

Intermezzi

Tot de meest spectaculaire onderdelen van feesten die binnenshuis werden gegeven, behoren de banket-tussenspelen (Italiaans: intermezzi). Hierbij ging het vaak om het ceremoinieel en luisterrijk binnenbrengen van gerechten, waarbij gezongen en gedanst werd tot vermaak van de gasten. Zo kon het bijvoorbeeld gebeuren, dat er een kar de eetzaal werd binnen gerold met enorme pasteien, of geroosterde varkens, waarin of waaronder muzikanten verstopt waren, die dan plots begonnen te spelen 

Commedia dell'Arte

Het sterke van deze Commedia Dell ‘Arte (zie LessonUp theater) was, dat alle handelingen (dansen, zingen spelen, mime en voordracht) de bedoeling hadden om een verhaal tevertellen. En als zodanig heeft deze ‘acteursgroep’ een duidelijke en directe invloed gehad op de ontwikkeling van de theaterdans. Het kwam vaak voor dat dansers met pantomimische gaven optraden in commedia dell'arte scenes/ Hierdoor leerden danskunstenaars hoe ze een verhaal konden vertellen d.m.v. dans- en beweginskunst met een pantomimische karakter.

  Banketten, maskerades en schouwspelen

Maskerades

Zeer populair waren de maskerades of maskerfeesten waarbij men zich vermomde met behulp van zo spectaculair mogelijke (kostuum) maskers. Deze maskerades werden - ook wel als banket-tussenspel - uitgevoerd temidden van de gasten in de zaal, die dan met voordracht, zang, dans en pantomime werden vermaakt. 

(Zie ook LessonUp theater)

Moresca

Het spel van de wildemannen uit 'Het bal van de vurige mannen' is een voorbeeld van een zogeheten moresca die één van de geliefdste vormen van maskerades was. Oorspronkelijk betrof het onderwerp van deze 'moren-dans'de overwinning van de (spaanse) christenen op de islamitische 'Moren'. 

Dans ging tot en met de Renaissance vaak samen met festiviteiten vol uiterlijk vertoon. 

De westerse theaterdans is dan ook geboren uit allerlei soorten van feesten die in de late middeleeuwen en renaissance plaatsvonden. Sommige van die feesten waren buitenshuis, zoals toernooien en wagenoptochten. Anderen vonden binnenshuis plaats.

 intermezzi

Tot de meest spectaculaire onderdelen van feesten die binnenshuis werden gegeven, behoren de banket-tussenspelen (Italiaans: intermezzi). 

Hierbij ging het vaak om het ceremonieel en luisterrijk binnenbrengen van gerechten, waarbij gezongen en gedanst werd tot vermaak van de gasten. (Zo kon het bijvoorbeeld gebeuren, dat er een kar de eetzaal werd binnen gerold met enorme pasteien, of geroosterde varkens, waarin of waaronder muzikanten verstopt waren, die dan plots begonnen te spelen)

De dansen waren het toppunt van elegantie. 

Basse Danse

De hofdans van de vijftiende eeuw werd gedomineerd door de langzame en uiterst waardige 'basse danse', een soort ritmisch schrijden dat ook zonder alle elegante verfijningen al een uiterst voorname indruk maakt. De basse danse was geliefd aan zowel het Bourgondische als het Italiaanse hof. Een grote variatie aan passen, buigingen en wendingen vormt de basis van deze dans. De deelnemers volgen dezelfde bewegingspatronen en de danspartners raken elkaar hooguit even met de vingertoppen aan.

De voorgeschreven mode, met voor de dames lange slepen en voor de heren kousenbroeken en puntschoenen, beperkt de bewegingsvrijheid. De basse danse is dan ook een deftige, zeer langzame dans: de voeten schuiven en komen nauwelijks van de grond.

Hofdans

Elegantie

In 1463 publiceerde Giuglielmo Ebreo da Pesaro  een boek waarin hij zes vereisten omschreef voor een elegante manier van dansen. Ten eerste is hiervoor muzikaal maat- en ritmegevoel (mesura) noodzakelijk. In de tweede plaats moet de danser beschikken over een goed geheugen (memoria) om de passen te onthouden. Voorts is ruimtegevoel (partire del terreno) nodig voor een goed contact met de vloer en een goed gebruik van de ruimte. De volgende drie eisen horen bij elkaar. Luchtigheid (aiere) heeft te maken met de elegante afwisseling van rijzen en dalen, waarbij de danser beheerst omhooggaat op de tenen en de hielen weer zacht en kalm neerzet. Om dit te doen dient men kleine passen te nemen. Stijl (maniera) en lichaamsbeweging (movimento corporeo) betreffen het volledig beheersen van de lichaamsbeweging. 

Figuurdansen

Tijdens een dans-tussenspel bij een banket in Milaan in 1489 werden er voor het eerst dansen speciaal gearrangeerd met het oog op bepaalde ruimtelijk figuren of patronen. Hierdoor werd het voor toeschouwers heel aantrekkelijk om naar deze dansen te kijken, en te volgen. Deze figuurdansen gingen in Italië aan het hof in de late 15e eeuw een steeds belangrijkere rol spelen. Een eeuw later wordt door de Italiaanse dansmeester Negri het figuurdansen in Frankrijk in de 2e helft van de 16e eeuw ingevoerd, en blijken ze het begin te zijn voor het ontstaan van het hofballet, het begin van de westerse Theaterdans.

Naast alle straatvermaak met dans en mime, bleef binnenshuis het banket-tussenspel uiterst geliefd. Behalve door de maskerade spelers - die vaak zelf aan het banket deelnamen - werd er ook door de toeschouwers gedanst. Wat het laatste betreft gold de Italiaanse hofdans als het toppunt van elegantie, verfijning en voornaamheid Italiaanse dansmesters waren daarom geliefd aan alle Europese hoven. 

Danse basse en figuurdans

Basse danse'(laag bij de grond) Hofdans uit de vijftiende eeuw. Een deftige, zeer langzame dans: de voeten schuiven en komen nauwelijks van de grond.(soort ritmisch schrijden).

De basse danse was geliefd aan zowel het Bourgondische als het Italiaanse hof. 

Een grote variatie aan passen, buigingen en wendingen vormt de basis van deze dans. 

De deelnemers volgen dezelfde bewegingspatronen en de danspartners raken elkaar hooguit even met de vingertoppen aan.

De voorgeschreven mode, met voor de dames lange slepen en voor de heren kousenbroeken en puntschoenen, beperkt de bewegingsvrijheid. 

Figuurdans

Tijdens een dans-tussenspel bij een banket in Milaan in 1489 werden er voor het eerst dansen speciaal gearrangeerd met het oog op bepaalde ruimtelijk figuren of patronen. Hierdoor werd het voor toeschouwers heel aantrekkelijk om naar deze dansen te kijken, en te volgen. Deze figuurdansen gingen in Italië aan het hof in de late 15e eeuw een steeds belangrijkere rol spelen. Een eeuw later wordt door de Italiaanse dansmeester Negri het figuurdansen in Frankrijk in de 2e helft van de 16e eeuw ingevoerd, en blijken ze het begin te zijn voor het ontstaan van het hofballet, het begin van de westerse Theaterdans.

Catharina de Medici

Toen een adelijke Italiaanse uit een belangrijk vorstengeslacht, Catharina de Medici (achterkleindochter van Lorenzo Il Magnifico) , in het huwelijk trad met de Franse koning Hendrik II, nam ze een heel gezelschap mee van koks, kunstenaars en musici. Zodoende werd behalve de kookkunst ook de Italiaanse versie van dans geïntroduceerd aan het Franse hof. 

Catharina was een intelligente en kunstzinnige vrouw. Als koningin-moeder tijdens de regeringsperiodes van twee van haar zoons (Frans II en Karel IX) oefende zij de meeste politieke macht uit. Na de troonbestijging van haar zoon Hendrik III verloor ze steeds meer politieke macht. Alleen haar artistieke invloed wist ze te behouden, mede doordat haar zoon zijn moeders kunstzinnige aanleg had geerfd. Hendrik III gaf, met hulp van zijn moeder, vele grandioze feesten.

Grandioze feesten

Na de troonbestijging van haar zoon Hendrik III verloor Catharina steeds meer politieke macht. Alleen haar artistieke invloed wist ze te behouden, mede doordat haar zoon zijn moeders kunstzinnige aanleg had geerfd. 

Hendrik III gaf, met hulp van zijn moeder, vele grandioze feesten. Het waren ware monsterproducties die een hele dag of zelfs langer konden voortduren en waar de hovelingen zich konden vergapen aan exotische dieren, bont gekostumeerde figuranten die af en aan paradeerden, en soms zelfs hordes soldaten die op kwamen marcheren. Er werd gezongen en poëzie gedeclameerd en er werd vooral heel veel gegeten. Maar naarmate de jaren vorderden, werd het aandeel van de dans geleidelijk steeds groter.

Het verhalende ballet van de Koningin

Het vermaarste feest dat in de regeringsperiode van Hendrik III werd gegeven, is de dansgeschiedenis in gegaan als "Le ballet comique de la reine Louise” ”, dat vertaald zou moeten worden als “ Het verhalende ballet van de Koningin”. 

Het werd opgevoerd t.g.v. een (politiek) huwelijk en imponerend was het vanwege de pracht en de praal, die het uitstraalde. Dit werk wordt nu gezien als het eerste Hofballet, het begin van de westerse theaterdans.

De vrouw van Hendrik III, koningin Louise danste zelf mee, en voerde samen met de bruid, haar zuster prinses Margaretha een adellijke “corps de ballet” aan. 

Hofballet in de 16e eeuw

Het Louvre

Het verhalende ballet van de koningin vond plaats op zondag 15 oktober 1581 en duurde ongeveer 5,5 uur.De feestelijke vertoning werd uitgevoerd in de zogeheten Bourbon-zaal van het Louvre-paleis. Aan de korte zijkant van de zaal was een verhoging, waarop de koning, de koningin-moeder en de bruidegom zaten. Naast hen en aan de andere zijkanten van de zaal zaten de belangrijkste gasten. De meeste mensen, naar verluid enkele duizenden, bekeken het spektakel van bovenaf, vanaf de balkons en galerijen. 

Spectakel!

De handeling was gebaseerd op een verhaal uit de Odyssee van Homerus, met name de legende van Circe. Om de plaats van handeling aan te geven waren er in de zaal drie grote decors gebouwd. Niet alleen het toneelbeeld was spectaculair, ook de uitvoering zelf, doordat een combinatie was van triompf- en wagenoptochten en het soort optredens zoals gebruikelijk was bij maskerades en banketten. Er waren grote groepen dansers, muzikanten en toneelspelers die elkaar telkens aflosten, grote, oogverblindende wagens werden binnengereden, met o.a. een reusachtige fontein van drie verdiepingen. Tijdens het ballet werden er verschillende figuurdansen uitgevoerd. Het hele feestje koste bij elkaar 1.600.000 gouden Frankstukken. Een fortuin in die tijd waarvoor de schatkist geplunderd moest worden en wat een flink schandaal opleverde.

Symboliek

In het ballet zitten verschillende figuurdansen. Deze geometrische patronen waren erg belangrijk, omdat het door een groot deel van de toeschouwers van boven werd bekeken. Bovendien werd aan deze geometrische vormen ook een zekere symboliek meegegeven. Zo stond een kruis voor de vier windrichtingen, jaargetijden of elemenenten. Een vierkant voor het aardse stevigheid en een cirkel voor het hemelse. De hele handeling zit ook vol symboliek. Zo ging het stuk in feite over de strijd tussen goed en kwaad. 

Catharina de Medici 

''Moeder van de theaterdans''

Trouwde met de Franse koning Hendrik II, 

Nam ze een heel gezelschap mee van koks, kunstenaars en musici mee naar het Franse hof.

Introduceerde de Italiaanse versie van dans aan het Franse hof.

Catharina was een intelligente en kunstzinnige vrouw. Als koningin-moeder tijdens de regeringsperiodes van twee van haar zoons (Frans II en Karel IX) oefende zij de meeste politieke macht uit. Hendrik III gaf, met hulp van zijn moeder, vele grandioze feesten. Waaronder  "Le ballet comique de la reine Louise” “ Het verhalende ballet van de Koningin”.

Imponerend vanwege de pracht en de praal, die het uitstraalde. Dit werk wordt nu gezien als het eerste Hofballet, het begin van de westerse theaterdans.

Maskeradeballet

Het maskeradeballet kwam het meest overeen met de maskerades uit de zestiende eeuw. De nadruk lag op schitterende aankleding, bij voorkeur met spectaculaire vermommingen. Er was geen doorlopend verhaal doordat meerdere episodes, ieder met een eigen onderwerp, werden opgevoerd. Wel had een maskeradeballet een bepaalde structuur. Er werd altijd gestart met een proloog, die werd gezongen of gedeclameerd. Vervolgend waren er optredens van verschillende groepen met afwisselend, zang, dans of voordracht. Vervolgend was er de gezongen aankondiging van de finale, waarop het grote ballet volgde, als hoogtepunt van de dans.

Ballet Comique

Het ballet comique was de vorm die het meest overeenkwam met het verhalende ballet van de koningin. Kenmerkend voor deze vorm is dat er een doorlopend verhaal werd uitgebeeld met veel dans. 

De handeling werd echter - zoals bij hofballetten gebruikelijk was -  voornamelijk weergegeven door zang en voordracht.

Hofballet in de 17e eeuw

Klassiek hofballet

Rond 1625 ontstond uit de drie eerste vormen het klassieke hofballet. Kenmerkend voor het klassieke hofballet is dat het geen doorlopend verhaal kende maar dat het wel een bepaald onderwerp aan de orde stelde. De verschillende episodes hadden alle op één of andere manier te maken met het onderwerp, waarbij hun volgorde nog steeds overeenkwam met de structuur van het maskeradeballet. Dit klassieke hofballet werd in de tweede helft van de zeventiende eeuw de domineren vorm van hofballet in Frankrijk en de rest van Europa.

In de decennia na Het verhalende ballet van  koningin Cartarina ontstaan er drie verschillende vormen van ballet. Het maskeradeballet, het ballet comique en het melodramaballet.

Hofballet als Gesamtkunstwerk: productie van alles: muziek, dans, voordracht, mime, decor 

Schouwspel was het belangrijkst. Uitdrukking belangrijker dan de dans en muziek  

Zonnekoning

Lodewijk XIV kreeg de naam Zonnekoning n.a.v. een optreden van Lodewijk als hoofdrolvertolker in een hofballet: in 1653 als letterlijk schitterend uitgedoste Zonnekoning in Het ballet van de nacht. Dat hij in het algemeen zo werd genoemd, is echter te danken aan de glans die hij aan zijn koningschap wist te geven. Zelfs de eenvoudigste handelingen van Lodewijk XIV werden ceremonieel opgeluisterd; het gold bijvoorbeeld hals een buitengewoon groot voorrecht, wanneer men s'ochtends het opstaan van de koning mocht gadeslaan. Zo werd van de ochtend tot de avond het gehele dagelijkse leven aan het hof geregeld door tal van ceremoniën. De vorst vormde hiervan het absolute middelpunt, waar alles om draaide. 

Het ballet van de nacht

Kenmerkend voor het hofballet was dat er niet een doorlopend verhaal was, maar dat de verschillende episodes wel hetzelfde thema hadden.

In Het ballet van de nacht (1653) ging het bijvoorbeeld om de overwinning van het Goede op het Kwade, gesymboliseerd door de overwinning van de Dag op al het slechte van de Nacht. De veertienjarige Lodewijk vertolkte in dit hofballet zes verschillende rollen; de laatste die van de Opgaande zon, was tevens bedoeld als allegorie op de heerlijkheid en grootste toekomst van de zon. 

Het ballet van de nacht werd opgevoerd in de Bourbon-zaal van het Louvre en het feest zou meer dan 13 uur geduurd hebben.

Er waren spectaculaire effecten die met behulp van allerlei toneelmachinerieen  werden gecreeerd. Maar ook de kostumering, de dans en de muziek sloegen aan. Die muziek werd geocmponeerd door Lodewijks favoriete componist Jean Baptiste Lully.

Jean-Baptiste Lully

Het ballet van de nacht was de eerste compositie van Lully in dienst van de koning. Hierna werd hij benoemd tot hofcomponist. Lully was in Florence geboren en op veertienjarige leeftijd naar Frankrijk gekomen. Zijn muziek was zeer populair: zijn aria's werden niet alleen gezongen in de zalen van het paleis, maar ook op straat in heel Frankrijk. Lully heeft aan de wieg gestaan van de zogenaamde ballet-opera. 

   Lodewijk XIV

Lully & Moliere en de ballet-komedie

Veel van Molières blijspelen zijn oorspronkelijk uitgevoerd als onderdeel van een hofballet. Vanaf 1661 maakten Molière en Lully gezamenljk hun zogeheten ballet-komedies; dit zijn blijspelen waarbij, tussen de bedrijven van het eigenlijke toneelstuk, korte balletten worden uitgevoerd. Voor hun ballet-komedies, waarin allerlei zeden en gewoonten op een satirische manier  werden afgeschilderd, schreef Molière de dialogen en componeerde Lully de muziek voor de dans-tussenspelen. Beiden traden ook als danser op. Tot hun bekendste ballet-komedie, die tegenwoordig gewoonlijk zonder dans word uitgevoerd, behoort De burgerlijke edelman (Le bourgeois gentilhomme, 1670.)

Koninklijke Academie voor Dans

De choreografen van de hofballetten gingen steeds meer technische eisen stellen aan de dansers. Hogere sprongen werden belangrijker en in plaats van gecompliceerde, geometrische patronen wilden de choreografen steeds meer indruk maken met virtuoze, opwindende danspassen. Hiervoor waren goed-getrainde beroepsdansers nodig. Lodwijk XIV besloot dat niet langer hovelingen moesten optreden in hofballetten, maar alleen nog beroepsdansers.

In  1661 werd de Koninklijke Academie voor Dans door Lodeijk XIV opgericht. Daarvoor waren al de literaire Franse Academie en de Konklijke Academie voor Schilder- en Beeldhouwkunst opgericht. Hiermee bepaalde de koning dus ook hoe kunst eruit moest zien en aan welke eisen het moest voldoen. 

Elevatiedans (danse haute)

De belangstelling voor dehorizontale basse danse met zijn nadruk op geometrische patronen verliest steeds meer terrein ten gunste de meer vertikale dans (danse haute). Dat laatste wordt ook wel aangeduid met elevatiedans: dans met sprongen. In de 17e en 18e eeuw zijn dit echter nog geen grote sprongen. Het balletkostuum was in die tijd nog ontleend aan het eigentijdse, 'gewone' modebeeld en beperkte de bewegingsvrijheid van dansen aanzienlijk. Zowel mannen als vrouwen dansen op schoenen met hoge hakken, waren gesierd met enorme pruiken en hoofdtooien en droegen vaak maskers. De vrouwen werden nog het ergste in hun bewegingsmogelijkheden beperkt door de zware hoepelrokken die ze droegen. Voor de danseressen had springen daarom weinig zin, omdat het effect van de sprong onder lange rokken verdwijnt. 

Ballet-opera

Onder invloed van Lully kwam er binnen het hofballet steeds meer nadruk te liggen op het aandeel van de muziek. De gesproken voordracht verdween en in plaats daarvan ging het recitatief een zeer grote rol spelen. Naast de liederen diende vooral het recitatief om de handeling weer te geven. In het klassieke hofballet waren vaak meerdere ontwerpers, choreografen en componisten betrokken. Lully streefde naar eenheid door slechts één componist, één choreograaf en éen ontwerper in te zetten. De handeling werd vooral weergegegeven door lange recitatieven. De zang was echter voornamelijk bedoeld om uitdrukking te geven aan gevoelens. 

Hoe goed denk je de stof van vandaag te begrijpen?

0100

VWO

Lezen:

Hoofdstuk 4: blz. 66 tm 69, 74 + 75, 78 + 79, 86 + 87

Maken:

Vanaf blz 34:

Vraag 12, 13, 37, 64, 65, 69

HAVO

Lezen:

Hoofdstuk 4: blz. 66 tm 69, 74 + 75, 78 + 79, 86 + 87

Maken:

Vanaf blz 34:

Vraag 9, 10, 31, 58, 59

Extra oefening

Op de volgende slides kun je nog meer oefenen met toetsvragen die betrekking hebben op de dans in de Renaissance en Barok.

Inleiding op vraag 1

In 1654 vond aan het Franse hof de opvoering plaats van Le Ballet du Temps (Het Ballet van de Tijd), een allegorisch hofballet over de tijd. In het ballet werden in opeenvolgende scenes de verschillende tijdseenheden verbeeld, zoals minuten, uren,

dagen, weken enzovoort. Daarna volgden nog het IJzeren, Bronzen en Zilveren Tijdperk en als slot het Gouden Tijdperk waarin de zestienjarige vorst Lodewijk XIV zelf danste.

De tijdperken in Le Ballet du Temps zijn gebaseerd op de Griekse mythologie. In tekst 1  (volgende slide) lees je over de beschrijving van de tijdperken door de Griekse dichter Hesiodos.

Tekst 1

Gouden Tijdperk

 

In de Griekse mythologie hebben de tijd en de tijdsindeling hun oorsprong in de godenwereld. In veel mythologische verhalen over de oergeschiedenis van de wereld en de mensheid speelt het 'Gouden Tijdperk' een rol.

De Griekse dichter Hesiodos (achtste eeuw v.Chr.) beschrijft de geschiedenis van de mensheid in vijf tijdperken. Het eerste geslacht wordt het gouden geslacht genoemd en het tijdperk waarin deze mensen leefden het Gouden Tijdperk. Dit tijdperk wordt bij Hesiodos opgevolgd door achtereenvolgens het zilveren tijdperk, het bronzen tijdperk, het tijdperk van de helden en het ijzeren tijdperk.

In Hesiodos' beschrijving maken de voortreffelijkheid en voorspoed van het begin steeds meer plaats voor strijd, chaos en somberheid. Zo was het gouden geslacht een gelukkig geslacht, dat niet hoefde te werken. Deze mensen waren geliefd bij de goden van de Olympus. De goden maakten het leven van het ijzeren geslacht daarentegen zwaar: deze mensen moesten overdag altijd werken en ontkwamen nooit aan verdriet.

In Le Ballet du Temps vond een opmerkelijke ingreep plaats. De volgorde van de
tijdperken, zoals door Hesiodos voorgesteld, is omgedraaid.

Geef een reden waarom het omdraaien van de volgorde van tijdperken
past bij de positie van Lodewijk XIV.

De bezetting van het ballet bestond uit geschoolde dansers en leden van de adel. Maar
in het laatste (Gouden) Tijdperk, waarin de zestienjarige vorst Lodewijk XIV zelf
danste, deed de adel niet mee.

Geef een reden vanuit de verhoudingen aan het hof waarom de adel
niet meedanste in het Gouden Tijdperk.

De muzikale vormgeving van Air pour l’Esté is in een aantal opzichten te
vergelijken met het ontwerp van de tuinen van Versailles.
Beschrijf drie overeenkomsten tussen de muzikale vormgeving van Air
pour l’Esté en het ontwerp van de tuinen op afbeeldingen