AARDE Endogene en exogene processen H3 VWO 5 buiteNLand 4e druk

• Aardrijkskunde
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 6

Hoofdstuk 3 AARDE ENDOGENE EN EXOGENE PROCESSEN

Methode: buiteNLand 5 VWO (editie 4.1)

Voorkennis

Begrippen

Aardplaten

Delta

Endogene processen

Exogene processen

Plooiingsgebergte

Sediment

Stroomgebied

Epicentrum

Vulkaankegel

3.1 Opbouw van de aarde

De aarde is ruim 4,5 miljard jaar oud. Dus :

4.500.000.000 jaar.

Geschiedenis van de aarde wordt weergegeven in een geologische tijdschaal.

Verdeling van de geschiedenis van de aarde in gelologische tijdperken.

Huidige geologische Holoceen

3.1 De opbouw van de aarde

De korst "drijft" op de aardmantel

Onder de mantel is de aardkern met een temperatuur van rond de 5000^o C.

Afstand aardkorst tot centraal deel aardkern 6300 km

Continentale (gem. 40 km dik) en oceanische korst (gem. 8 km dik) 

• Oceanisch - Basalt -zwaar (Troggen en ruggen)
• Continentaal - o.a. Graniet - lichter 

3.2 Platentektoniek (endogeen)

Aardkorst is verdeeld over (7) platen. Op de grenzen van de platen bevinden zich vulkanen en komen veel aardbevingen voor. De platen passen als puzzelstukken in elkaar. Bewegingen in platen heeft gevolgen voor alle andere platen.

* Convergent = -----> <-----    subductie = zware plaat (oceanisch) duikt onder lichtere (continentaal)                      

* Divergent = <----- ----->

* Transform = _<-----------> of  ---->         _{> sneller}

_{Subductie = verdwijnen van oceaanbodem bij een midoceanische rug is aangroei van oceaanbodem.}

_{Oceaankorst is zwaar (basalt). Aardkorst (graniet) is licht en drijft. Aardkorst groeit voortdurend (mengsel van gesmolten basalt en water vormt lichter gesteente en stijgt naar aardkorst)..Bron 9 blz 107  Ridge push / Slab pull.}

De aardplaten bewegen 1-20 cm per jaar, nu en in het verleden (ACTUALITEITSPRINCIPE).

200 miljoen jaar geleden supercontinent PANGEA. Continenten drijven uit elkaar en in de toekomst mogelijk weer naar elkaar en vormen dan weer een supercontinent.

3.3 Vulkanisme (endogeen)

• Vulkanisme bij divergerende platen. 

Bijv. bij midoceanische ruggen is een voortdurende aangroei van magma. Dit zijn effusieve (rustige) erupties.(BASALT)

• Vulkanisme bij convergerende platen.

In subductiezones explosieve erupties. In de magmakamers grote druk. Met een enorme explosie volgt een uitbarsting. Uitstromend magma noemt men lava. Er ontstaat een vulkaankegel = STRATOVULKAAN.  Stroperige lava -> Graniet / Andessiet

Door volgende errupties kan (een deel van) de vulkaan vernietigd worden. De overblijvende krater noemt men een CALDERA.

INTRUSIES, afgesloten hoeveelheid magma in de aardkorst. Door stolling hiervan ontstaat GRANIET. In deze intrusies ontstaan ook ertsaders (metalen).

SCHILDVULKANEN, rustig uitstromende basalt / vloeibare lava

• HOTSPOTS, voortdurende stijging van magma in de aardmantel (magmapluimen). Magma brandt gat in aardkorst.

Schild- en Kegelvulkaan (Strato)

Caldera

Hotspot

3.4 Druk en rek ............. (endogeen)

Bij convergente en transforme plaatbewegingen ontstaan zware aardbevingen. Wanneer de opgebouwde spanning tussen twee aardplaten sterker is dan de sterkte van het gesteente ontstaat een aardbeving. Spanning is verdwenen en het gesteente is verplaatst.

Vrijgekomen trilling is over de hele aarde meetbaar (seismogram). MAGNITUDE  is de vrijgekomen energie.

• Schaal van Richter (Magnitude)
• Momentmagnitudeschaal - verschuiving aardplaten

Hypocentrum = locatie aardbeving in de aardkorst

Epicentrum = locatie aan het aardoppervlak boven het hypocentrum

TSUNAMI agv een aardbeving plotselinge beweging van zee- oceaanwater. In ondiep water ontstaan enorme golven.

Seismograaf

Vervorming van .... en rek in de aardkorst.

Vervorming

De aardkorst staat voortdurend onder grote druk. Aardbevingen zijn hiervan een uiting.

Gesteentelagen plooien onder hoge temperatuur. Deze plooien komen omhoog bij de vorming van plooiingsgebergte (Alpen en Himalaya). Continentale plaat wordt bij plooiing korter en dikker.

Rek

Breuken in de aardkorst ontstaan bij rek. Als gevolg hiervan komen delen van de aardkorst omhoog (HORSTEN) en zullen andere delen zakken (SLENKEN). Men noemt dit breukgebergten (Sierra Nevada in de VS).

Processen die op de aardkorst inwerken.
I Een voorbeeld van een endogeen proces is vulkanisme
II Een voorbeeld van een exogeen proces is erosie

1. beide beweringen zijn juist
2. bewering I is juist bewering II is onjuist
3. bewering I is onjuist bewering II is juist
4. beide bewering zijn onjuist

Continentale platen zijn opgebouwd uit ........1 ........
De oceaanbodem bestaat voornamelijk uit .......2.....

1. 1 basalt 2 basalt
2. 1 graniet 2 basalt
3. 1 basalt 2 graniet
4. 1 graniet 2 graniet

Basalt is ...1... dan graniet. Dit verklaart waarom de .....2...... korst onder de .....3...... korst duikt

1. 1 = zwaarder 2 = continentale 3 = oceanische
2. 1 = lichter 2= oceanische 3 = continentale
3. 1 = lichter 2 = continentale 3 = oceanische
4. 1 = zwaarder 2 = oceanische 3 = continentale

Het in de vorige vraag beschreven proces noemt men? (zwaardere korst duikt onder lichtere).

1. Convectie
2. Transformatie
3. Slenkvorming
4. Subductie

I De plaattektoniek van de aardkorst wordt o.a. veroorzaakt door de convectiestromen in de aardmantel
II De aardmantel is een dunne laag (maximaal 40 km dik) tussen de aardkern en de aardkorst.

1. beide beweringen zijn juist
2. bewering I is juist bewering II is onjuist
3. bewering I is onjuist bewering II is juist
4. beide bewering zijn onjuist

De Alpen zijn ontstaan door .....

1. convergente plaatgrenzen
2. divergente plaatgrenzen
3. transforme plaatgrenzen
4. het juiste antwoord ontbreekt

Aardplaten bewegen per jaar met een snelheid van 1 - 20 cm. Men gaat ervan uit dat de platen ook in het verleden met deze snelheid verschoven.
Dit noemt men.............?

1. het tektonisch principe
2. het snelheidsprincipe
3. het pangea principe
4. het actualiteitsprincipe

I Vulkanisme bij divergerende platen
II Vulkanisme bij convergerende platen
kies de juiste combinatie.

1. I Explosief II Effusief
2. I Explosief II Explosief
3. I Effusief II Effusief
4. I Effusief II Explosief

I Het bij een vulkaan eruptie in de lucht geslingerd materiaal heet?
II Magma hoeveelheden die enkele kilometers onder de aardoppervlakte zich verzamelen en afkoelen noemt men?

1. I Pangea II Pyroclastica
2. I Pyroclastica II Intrusies
3. I Intrusies II Pyroclastica
4. I Intrusies II Pangea

Hawaii en de Canarische eilanden zijn vulkanisch. Toch liggen ze ver af van plaatgrenzen. Volgens de platentektoniek theorie zouden hier geen vulkanen voorkomen.
Welke verklaring hiervoor is onjuist?

1. Subductie
2. Hotspots
3. continue stijging van magma
4. Plaat schuift over magmakamer heen

Kies de juiste combinaties

A. Epicentrum	1. Plek op de aardkorst bij de beving
B. Hypocentrum	2. Registreert aardbevingen
C. Seismogram	3. locatie van de beving in de aardkorst

1. A-3 B-1 C-2
2. A-1 B-2 C-3
3. A-1 B-3 C-2
4. A-2 B-3 C-1

Welke bewering over tsunami's is ONJUIST?

1. Een ander woord is vloedgolf
2. De oorzaak van een tsunami is vaak een hotspot
3. De ondiepe wateren bij de kust versterken de verwoestende kracht van een vloedgolf
4. bewegingen van de oceaanbodem kunnen tsunami's veroorzaken

3.5 Gesloopt gesteente (verwering) (Exogeen)

Mechanische of Fysische verwering:

Verwering door temperatuurverschillen of vorstwering.

Biologisch -Fysische verwering:

Verwering door wortelgroei

Chemische verwering:

Verwering door een scheikundige reactie

Bij de Evenaar verloopt het proces van verwering sneller dan bij de Polen.

KARSTVERSCHIJNSELEN

Wanneer kalkgesteente oplost o.i.v. zuur water (CO₂ rijk agv verteerde planten) ontstaan onderaardse grotten. Door daling van het grondwater liggen de grotten droog en ontstaan stalagmieten en stalactieten.

Dolines gaten agv instorten onderliggende grotten 

Verwering van evenaar tot pool.

Tropische zone, hoge temperatuur en veel neerslag ==> Chemische verwering

Wortels in gesteente ==> Biologische verwering

Aride zone: tekort aan neerslag dus nauwelijks chemische verwering. Grote temperatuurverschillen ==> Fysische Verw.

Gematigde zone door neerslag veel chemische verwering.

Biologische verwering en bij strenge winters (D-Klimaat) vorstverwering.

Polaire zone (hooggebergte):Vorstverwering

3.6 Verweringsmateriaal in beweging

Massabewegingen (zwaartekracht)

Vervoer door:

• Rivieren ---> V-vormig dal ---- Puinwaaier
• IJs (gletsjer) ---> U-vormig dal / Morene
• Wind 
• Zee

3.7 De opbouw van het laagland

Waterpaslandschap. Benedenloop van een rivier is meestal vlak en veelal monden rivieren uit in een zee. Stroomsnelheid is laag en ook de fijne kleideeltjes sedimenteren. Laagsgewijze opbouw. Er ontstaat nieuw land, delta's. (Mississippi, Nijl, Rhône).

Wanneer de rivier uitmondt in een zee met groot eb en vloed verschil, stroomt zeewater bij vloed de riviermonding in. Bij eb zinkt in de rivier sediment, er ontstaan zandbanken. Langs deze zandbanken ontstaan eb en vloed geulen. Er ontstaat een trechtervormige monding: estuarium (Theems, Schelde).

Sedimentlagen op diepte (> 100 meter)  VERSTENEN.

* Zand ---> zandsteen                   * Klei ---> Schalie

* Grind ---> conglomeraat.

Geen sedimentatie, dan opeenhoping van schelpen en kalkskeletjes ---> kalksteen

3.8 De vorming en afbraak van gebergten

Endogene processen: aardbevingen, vulkanisme en platentektoniek (energie vanuit de aarde)

Exogene processen: verwering, erosie en sedimentatie (energie vanuit de zon)

Deze processen, modelleren de aarde.

Hydrologische kringloop is het startpunt voor de afbraak en opbouw van het aardoppervlak.

Gebergtevorming: platen botsen tegen elkaar of schuiven over elkaar.

Verschillende fasen gebergte vorming op de GEOLOGISCHE tijdschaal (Caledonische , Hercynische en Alpiene fase).

Aardoppervlak is resultaat van endogene en exogene processen.

Continenten zijn het oudste. In het schild zit het oudste deel van de aardkorst (meer dan 500 miljoen jaar oud).

3.9 De gesteentekringloop

Drie groepen gesteenten

1. Stollingsgesteente afkoelen van magma (in intrusies), dieptegesteente ---> Graniet (keukenblad) , gelaagdheid.

Wanneer magma als lava uitstroomt ontstaat uitvloeiingsgesteente ---> Basalt (afbeelding klinkers)

2. Sedimentgesteente ophoping van verweringsmateriaal, planten- en dierenresten.. Op grote diepte worden deze materialen samengeperst. Denk aan zandsteen, schalie, bruinkool, kalksteen (afbeelding Kunrader kalksteen) . Hierin tref je fossielen aan.

3. Metamorf gesteente vormt zich onder hoge druk of hoge temperatuur (bij intrusies en subductiezones) . Kan ontstaan uit Stollings- , Sediment of Metamorf gesteente.

Vb Marmer (uit kalksteen) * zie afbeelding.

Leisteen uit schalie (klei), of schist uit leisteen.

Oceanische platen bestaan vnml uit basalt (zwaar).

Continentale platen uit het lichtere graniet.

Kringloop van gesteenten

Kringloop van gesteente

"Recycling" van GRANIET

Bij verwering van graniet ontstaan kleideeltjes

Kleideeltjes gaan "op transport" via een rivier

Sedimentatie in laagjes

Afdekking door nieuwe lagen en door de druktoename VERSTENEN ze ==> SCHALIE
Platentektoniek en subductie verdwijnt Schalie en wordt omgevormd naar Leisteen of Schist of het smelt (door hoge temperatuur) en wordt dan magma. Magma komt in een intrusie en er ontstaat: GRANIET (dieptegesteente)

Door verwering en erosie komt graniet weer aan de oppervlakte

Graniet - verwering - kleideeltje-sedimentatie en afdekking ontstaat ------------------------------Schalie

Door tektoniek verdwijnt Schalie en wordt Leisteen of Schist => smelt => Magma=> Intrusie en vormt zo weer Graniet

Het splijten van gesteente door temperatuurverschillen noemt men ........1...............
De aantasting van gesteente door zuren noemt men .....2........

1. 1. mechanische verwering 2. fysische verwering
2. 1. fysische verwering 2. chemische verwering
3. 1. chemische verwering 2. fysische verwering
4. 1. fysische verwering 2. mechanische verwering

I Op de polen en in het hooggebergte komt meer ............... verwering voor.
II In de gematigde zone speelt over het algemeen .............. verwering een grotere rol

1. I mechanische II chemische
2. I chemische II fysische
3. I chemische II mechanische
4. I fysische II mechanische

Geef een omschrijving van Karstverschijnselen

Wanneer een rivier zich aan de benedenloop splitst in kleinere watergeulen/riviertjes spreek men van een ......

1. Estuarium
2. Meander
3. Delta
4. Zandbank

In de loop van de tijd zakken sedimentlagen steeds verder weg, Wanneer gesedimenteerd zand en paar honderd meter is weggezakt zal het proces van ...........1 optreden en onstaat .......2.........? Vul in!

1. 1. wegspoeling 2. een doline
2. 1. verstening 2. zandsteen
3. 1. erosie 2. graniet
4. 1. verwering 2. karst

1 Exogene processen vinden hun oorsprong in ...................
2 Endogene processen vinden hun oorsprong in

1. 1. energie vanuit de aardkern 2. energie van de zon
2. 1. energie van de zon. 2. energie vanuit de aardkern.
3. 1. hydrologische kringloop 2. atmosferische kringloop
4. 1. energie van de zon 2. energie van de zon

De geologische tijdschaal bestaat uit een aantal afzonderlijke perioden. De aarde is ontstaan, ongeveer ........................ jaar geleden.

1. 46 miljoen
2. 460 miljoen
3. 4600 miljoen
4. 46.000 miljoen

De jongste gebergten zijn ontstaan tijdens de .................. fase ontstaan, afgelopen 70 miljoen jaar. Hoe noemt men deze geologische fase?

1. Alpiene
2. Hercynische
3. Caledonische
4. Metamorfe

Welke platen zijn het oudste?

1. Continentale
2. Oceanische
3. Hybride
4. Mid Atlantische Ruggen

Bruinkool is een ........... gesteente

1. Stollings
2. Sediment
3. Metamorf
4. Uitvloeiings

Marmer is een ..................... gesteente

1. Stollings
2. Sediment
3. Metamorf
4. Fossiel

Basalt en graniet zijn beide .......... gesteente

1. Stollings
2. Sediment
3. Metamorf
4. Gebergte

Marmer ontstaat uit?

1. lava
2. magma
3. steenkool
4. kalksteen

Wat is het verschil tussen lava en magma?

1. Magma is uitgestroomde lava (aardoppervlak)
2. Lava is uitgestroomde magma (aardoppervlak)
3. Magma komt uit schildvulkanen en lava uit stratovulkanen
4. Magma komt uit oceaan vulkanen en lava uit landvulkanen

I Metamorf gesteente heeft "ander" gesteente als "grondstof" nodig.
II In Stollingsgesteente en Metamorf gesteente vindt men grote hoeveelheden fossielen en skeletjes.

1. beide beweringen zijn juist
2. alleen bewering I is juist
3. alleen bewering II is juist
4. beide beweringen zijn onjuist