Vlucht uit het alledaagse

• Kunst
• Voortgezet speciaal onderwijs
• Leerroute 6

Cultuur van de Romantiek en het realisme

19de eeuw  

§ 7.1 Vlucht uit het alledaagse 

18e eeuw

Eeuw van de Verlichting

Groot vertrouwen in de ratio, het logisch verstand

geloof in een betere samenleving in de toekomst, 

gelijke rechten en vrijheid voor alle mensen (abolitionisme!)

macht komt van het volk

Ideeën van de Verlichting werden in de praktijk gebracht in de Franse Revolutie

18e eeuw

Maar de Franse Revolutie eindigde in geruzie tussen de revolutionairen en uiteindelijk in de dictatuur van Napoleon. Nadat Napoleon werd verslagen, werd in Europa de oude orde weer hersteld. De meeste Verlichtingsidealen verdwenen weer...

19e eeuw

veel technologische veranderingen

door de ontwikkeling van de stoommachine ontstond de Industriële Revolutie

Er ontstond een industriële samenleving; de meeste mensen wonen in de stad en werken in fabrieken

Teleurstelling

Na het veelbelovende vooruitgangsdenken van de 18e eeuw, viel de vooruitgang van de 19e eeuw een beetje tegen.

Verschrikkelijke woon- en werkomstandigheden voor de arbeiders, grote inkomensverschillen tussen de gegoede burgerij en de arbeiders, vervuiling

Vlucht uit het alledaagse

Kunstenaars vluchtten uit dat verschrikkelijke dagelijks leven.

Ze vluchtten in het verleden en in de ongerepte natuur, in fantasie, sprookjes en griezelverhalen of in een andere, exotische wereld.

Kunstenaars vertrouwen niet langer op de ratio, maar juist op gevoel en intuïtie. Alles om te ontsnappen aan de alledaagse werkelijkheid!

De romantische kunstenaar

Tijdens de Romantiek lag de nadruk op originaliteit, de geniale persoonlijkheid van de kunstenaar. 

Goethe: "Het genie moet zich niet storen aan voorbeelden of regels, niet de vleugels van anderen gebruiken, maar zelf vliegen."

De kunstenaar wordt een bohemien, die zich niet hoeft te houden aan allerlei burgerlijke regels

0

Bekijk de bron. In dit schilderij staat de verhouding tussen de wandelaar en de natuur centraal. Van een eenheid tussen wandelaar en natuur is geen sprake. Noem 2 aspecten waaruit dit blijkt.

Casper David Friedrich - Wandelaar boven de zee 

Franz Schubert

Als componist wil hij buiten alle regels, in volledige vrijheid muziek kunnen maken. Gevolg: grote armoede en miskenning. 

Liederencyclus

liederencyclus - een reeks op muziek gezette gedichten of proza stukken met een centraal thema. 

Schubert componeert een liederencyclus, Winterreise, gebaseerd op de gedichten van W. Müller. In deze cyclus wordt een jongeman afgewezen door een vrouw, waarna hij op reis gaat. In de liederen bezingt hij zijn wanhoop. Schubert componeert de muziek niet als achtergrond. De pianopartij heeft een enorme uitdrukkingskracht, de emoties van de jongeman worden vertaald naar de muziek.  

Der Lindenbaum een deel van een liederencyclus van Schubert. In dit stuk wisselen stemmingen elkaar af. Luister naar bron 1 en lees de tekst. Beschrijf de wisseling van stemming of sfeer van het tweede naar het derde couplet en geef aan hoe de pianobegeleiding hierop inspeelt

Vertaling 

Bij de fontein vóór 't poorthuis, 

Daar staat een lindenboom. 

Ik droomde in zijn schaduw 

Zo vaak een zoete droom. 

 Ik sneed verliefde woorden, 

Zo vele, in zijn bast. 

In goed' en kwade tijden 

Was ik daar vaste gast. 

Ook nu moest ik er langs gaan 

In 't holste van de nacht, 

Ik heb er nog in 't donker 

Met ogen dicht gewacht. 

En al zijn takken ruisten,

Als riepen zij mij toe: ‘Kom hier maar, beste makker,

Hier word je nooit meer moe!’

De koude winden kwamen Mij in 't gezicht gewaaid; 

De hoed vloog mij van 't hoofd af, 

Ik ben niet omgedraaid. 

 Nu ben ik vele uren 

Ver van die plaats vandaan 

En steeds nog hoor ik 't ruisen: 

‘Daar kon je rusten gaan!

Natuur als bron van inspiratie

De natuur is onbedorven en puur, dat vinden veel kunstenaars een fijne tegenhanger voor het rationalisme uit de 18e eeuw. In de natuur speelt het gevoel vaak een belangrijke rol, een rol die niet logisch te beredeneren valt. In de natuur wordt de mens vaak een nietig, onbeduidend wezen

Natuur als bron van inspiratie

De natuur als inspiratiebron was niet nieuw. Ook in de 18e eeuw werden schilderijen gemaakt van de natuur, maar het landschap was niet vaak een zelfstandig schilderij waard. Het landschap werd gebruikt als achtergrond of als behang.

In de romantiek draait het om het uitdrukken van een gevoel, een persoonlijke visie. Zelfs in een landschap. Er volgen een paar voorbeelden

Gericault - Het vlot van de Medusa (1819)

bekijk het volgende fragment waarin dit doek uitgebreid wordt besproken

Het vlot van de Medusa oogt als een realistisch tafereel.
Leg aan de hand van 3 aspecten uit waarom dit toch een romantisch schilderij genoemd kan worden

Natuur als bron van inspiratie

Bij Géricault was de natuur nog een onderdeel van het gehele schilderij. Bij de schilder Turner werd de natuur hét onderwerp van het schilderij. Daarmee ging hij in tegen alle schilderkunstige tradities. Hoewel er op het volgende schilderij wel een schip staat afgebeeld, maar dit is zo klein dat het volledig wordt overweldigd door de natuur

Turner - Sneeuwstorm, stoomboot voor de havenmond (1842)

Vergelijk het schilderij van Turner met het schilderij van Géricault.
Je zou kunnen zeggen dat het schilderij van Turner nog romantischer is dan het schilderij van Géricault. Leg dit uit aan de hand van verschillen tussen beide schilderijen

Natuur als bron van inspiratie

Niet alleen schilders gebruikten de natuur en hun persoonlijke emotie in hun werken. Ook componisten wilden de natuur (en het bijbehorende gevoel) verklanken. Zoals bijvoorbeeld bij de componist Richard Strauss. Hij vertaalt de opkomst van de zon naar muziek

Programmamuziek

De openingsfanfare van Also sprach Zarathustra is een voorbeeld van programmamuziek.

Programmamuziek - muziek die een verhaal uitbeeldt of een gevoel tot uitdrukking brengt.

Absolute (abstracte) muziek 

het tegenovergestelde van programmamuziek:

• Muziek zonder onderwerp, het drukt meer een fijn gevoel van evenwicht/harmonie uit. 
  
• Er wordt geen gebruik gemaakt van gezongen woorden
  
• Deze muziek houdt vast aan de gangbare klassieke vormen
  

Opkomend nationalisme

Tijdens de romantiek kwam het nationalisme op. Er ontstond een grote belangstelling voor oude sprookjes en historische (griezel)verhalen. De nationale of regionale identiteit werd op deze manier (her)ontdekt en bovendien boden deze verhalen alle mogelijkheden om te vluchten uit de werkelijkheid. 

Ballet met geesten

Het ballet La Sylphide ging in 1832 in première en wordt beschouwd als eerste romantische ballet. Het ballet gaat over een boerenzoon die verliefd wordt op een luchtgeest. Maar de jongen kan de geest niet beetpakken en vraagt de dorpsheks om hulp. Zij geeft hem een sjaal die hij om de schouders van de luchtgeest moet leggen, zodat ze niet weg kan vliegen. Maar de sjaal verbrandt haar vleugels en de luchtgeest sterft. De boerenzoon blijft ontroostbaar achter...

Ballet met geesten

La Sylphide was een verrassing want:

• introductie spitzen; met deze speciale balletschoenen kan de ballerina op de punten van haar tenen dansen. Hierdoor lijkt het alsof ze zweeft.
• introductie ballet blanc; waarbij de ballerina en het corps de ballet in witte tutu's over het podium lijken te zweven

hierna volgt een voorbeeld van het ballet blanc

Sprookjesballet

Ballet was in de 2e helft van de 19e eeuw zeer populair in Moskou. Er werden beroemde buitenlandse choreografen aangetrokken om de Russische dans naar een hoger niveau te tillen. Er ontstond een Frans-Russische ballet stijl, die ontwikkeld werd door choreograaf Marius Petipa. De nadruk ligt daarbij op spectaculaire dansonderdelen die niet persé deel uitmaken van het verhaal, het zogenaamde diverstissement

Kenmerken romantisch ballet

• zweven door de lucht (om gewichtloosheid te creëren
  
• door de spitzen staan de ballerina's hoog op de tenen; mannen maken hoge sprongen
  
• gebruik van tutu
  
• ballet blanc
  
• sprookjes en volksverhalen als onderwerp
  

Schone Slaapster

Hierna volgt een fragment van De Schone slaapster, het beroemde Rozenadagio. Aurora (de prima ballerina) wordt het hof gemaakt door 4 verschillende prinsen.

Schone Slaapster

Hierna volgt een fragment van De Schone slaapster uit het derde bedrijf. Dit bedrijf gaat over de bruiloft van Aurora. Maar in het originele verhaal van Doornroosje vindt er helemaal geen bruiloft plaats. Het verhaal is hier dus helemaal niet belangrijk, je ziet enkel dansende gasten (divertissements!)

Romantisch ballet ontstond in de 19e eeuw. Om de romantische, sprookjesachtige onderwerpen in het ballet uit te beelden, moet de dans 'vleugels krijgen'. Noem 3 vernieuwingen die typerend zijn voor het romantisch ballet.

Der Ring der Nibelungen

Volksverhalen kwamen niet enkel terug in het ballet, maar ook in de opera. Zoals in Der Ring der Nibelungen gecomponeerd door Richard Wagner, waarbij het verhaal is gebaseerd op mythen en sagen. In het volgende (wat langere) fragment, wordt de geschiedenis en het verhaal van deze opera uitgelegd

Gesamtkunstwerk

poëzie, decor, mise-en-scène, handeling en muziek vormen een eenheid

Door de samenwerking ontstaat een complete toneelbeleving waarbij toeschouwers enkel nog aandacht hebben voor het podium. Speciaal voor de Ringcyclus werd een theater gebouwd om de beleving te optimaliseren

Festspielhause

Bayreuth

theater speciaal ontworpen voor de Ringcyclus van Wagner

belangrijke aanpassingen:

• orkestbak die half verscholen gaat onder podium
  
• voorstelling zonder zaallicht
  

citaat Wagner: 'Net als papegaaienn zwijgt ook het publiek als men het in het donker zet'

Doordat het orkest niet meer zichtbaar is voor het publiek, kan het publiek nog meer opgaan in het verhaal

Wagner wilde geen apart loges, dus het publiek kan alleen plaatsnemen in de zaal 

Festspielhause, Bayreuth

Hierna volgt een fragment over het laatste deel van de Ring cyclus van Wagner, de Götterdämmerung. De goden gaan in dit deel ten onder. overgang naar de laatste scène, waarin Brünnhilde de ring in de Rijn gooit en zich in een groot vuur stort, om met haar geliefde te worden herenigd. De Rijn treedt buiten zijn oevers: een reiniging die nieuw leven mogelijk maakt.

Gothic Revival

Het nationalisme kwam ook terug in de architectuur, met als gevolg dat er allerlei neo-stijlen ontstonden. Dit waren stijlen in de architectuur die gebaseerd waren op de middeleeuwen of de oudheid. 

In Noordwest-Europa werd de gotische bouwkunst een belangrijke bron van inspiratie. De gotiek is een laatmiddeleeuwse bouwkunst.

In Engeland ontstond zelfs een ware gotic revival.

Notre Dame, Parijs (voor de brand)

Gotic Revival

De gotiek was een bouwstijl die ontstond in de late middeleeuwen en die vooral gebruikt werd voor kerken, kloosters en kastelen. Bij de bouw van zo'n gebouw werkten vele honderden mensen samen om een zo mooi mogelijk eindresultaat te behalen. Er was daarbij geen groot onderscheid tussen de architect, de bouwers en de kunstenaars. Deze samenwerking zonder onderscheid van rang vond men in Engeland een groot voorbeeld.

Houses of Parliament, Londen

Toen begin 19e eeuw het oude Engelse parlements gebouw afbrandde, werd dit vervangen door nieuwbouw die wel heel erg leek op de oude gotische kerken en kastelen die je in Engeland kan vinden

Monumenten in gotische stijl

Ook in Nederland werden grote gebouwen gerealiseerd in neo-stijl. De architect Pierre Cuypers bouwde verschillende van deze gebouwen. Enkele voorbeelden volgen hierna.

Kasteel De Haar, Haarzuilens

Gebouwd door Cuijpers in neo-gotische stijl. 

In de 19e eeuw werd dit kasteel herbouwd op de ruïnes van een ouder, reeds ingestort kasteel 

Rijksmuseum Amsterdam

In de 19e eeuw ontworpen door Cuijpers in een historische stijl (een combinatie van Hollands Classicisme en gotiek)

Destijds vond men het gebouw veel te middeleeuws en het was ook geen echt 'nederlands' gebouw

Centraal Station Amsterdam

Cuijpers ontwierp een gebouw dat een grote gelijkenis heeft met het Rijksmuseum, hij bouwde als het ware 2 poorten naar de stad. In beide gebouwen zijn verwijzingen naar de gotiek te vinden, maar er wordt vooral verwezen naar het Hollands classicisme van de 17e eeuw. Deze bouwstijl is bijv. gebruikt voor het Paleis op de Dam

Noem een stilistische overeenkomst én een verschil tussen de Houses of Parliament in Londen en het Rijksmuseum in Amsterdam.

Arts and crafts 

Met de toenemende industrialisatie ontstond er ook een toenemende weerstand tegen machines en producten die door machines waren gemaakt. Er ontstond behoefte aan producten die zoals vroeger werden gemaakt door vakmensen; een herwaardering van het handwerk. Echte kunst (en dat betrof in dit geval voor toegepaste kunst) moest zowel nuttig als mooi zijn. Hier na volgen een aantal voorbeelden

Charles Sumner Greene - hanglamp

Gustav Stickley - Library table

Elmslie - raam uit het J.C. Cross house