KV les 2: Vlucht uit het alledaagse

• Kunst
• Middelbare school
• vwo
• Leerjaar 4

7.1 Vlucht van het alledaagse

Afbeelding: Joseph Wright of Derby

Een experiment op een vogel met een luchtpomp (1768)

National Gallery in Londen

De afbeelding laat een empirisch experiment zien, een voorbeeld voor het empirisme dat leidend was tijdens de Verlichting.

Afbeelding: Joseph Wright of Derby

Een experiment op een vogel met een luchtpomp (1768)

National Gallery in Londen 

De afbeelding laat een empirisch experiment zien, een voorbeeld voor het empirisme dat leidend was tijdens de Verlichting.

De historische en culturele context

De verlichting

De 18e eeuw is de eeuw van de verlichting. Rationalisme en het geloof in wetenschappelijke vooruitang kenmerken deze politieke stroming. Kennis verkrijg je door gebruik van het verstand, logisch redeneren en nauwkeurige waarneming, i.p.v. door bestudering van de Bijbel. Hierdoor ontstaat een nieuw wereldbeeld.

Industriële revolutie

In de 19e eeuw zijn er snelle technologische en maatschappelijke veranderingen. Door de komst van o.a. stoommachines industrialiseren steden, ten koste van werk- en leefomstandigheden. 

Franse revolutie (1789)

De Franse revolutie in 1789 maakt een einde aan de absolute monarchie in Frankrijk. De voorrechten van de adel en de Kerk worden teruggedrongen onder de idealen vrijheid, gelijkheid en broederschap. De adel en de kerk hebben het niet langer meer voor het zeggen. 

Reactie op de verlichting: gevoel staat centraal

De verlichting

Ratio

In de kunsten neemt het verstand de plek in van gevoel en sentiment. 

Kennis en wetenschap zijn belangrijker dan het geloof.

Politiek: de afnemende macht van kerk en adel

Verlichtingsdenkers uiten kritiek op de Kerk, maar ook op de macht van de adel. Aanhangers van de verlichting willen de macht in handen van burgers met verstand van zaken.

'Alles meten en verklaren!' - Opgravingen

Wetenschappers willen alles meten en verklaren. Dit levert een hernieuwde interesse in de oudheid op en deze drang leidt tot opgravingen op verschillende plekken zoals Pompeï. 

Encyclopedie - informatie voor iedereen!

In 1750 begint Denis Diderot met het samenstellen van de eerste Encyclopédie. Diderot wil alle kennis bijeen brengen in één boek 'opdat onze nakomelingen beter onderlegd, deugdzamer en gelukkiger worden.' De adel en de kerk zijn niet blij met de bereikbaarheid van kennis voor iedereen.

Teylers museum Haarlem

In Haarlem staat een van de oudste musea met een encyclopedische opzet: het Teylers museum. Dit museum werd gemaakt met het idee dat ooit alle kennis verzameld zou worden op één plek: een soort wikipedia van de 18e eeuw.

De verlichting: Encyclopédie

Encyclopedie - informatie voor iedereen!

In 1750 begint Denis Diderot met het samenstellen van de eerste Encyclopédie. Diderot wil alle kennis bijeen brengen in één boek 'opdat onze nakomelingen beter onderlegd, deugdzamer en gelukkiger worden.' De adel en de kerk zijn niet blij met de bereikbaarheid van kennis voor iedereen.

Teylers museum Haarlem

In Haarlem staat een van de oudste musea met een encyclopedische opzet: het Teylers museum. Dit museum werd gemaakt met het idee dat ooit alle kennis verzameld zou worden op één plek: een soort wikipedia van de 18e eeuw.

Franse revolutie

Franse revolutie (1789)

De Franse revolutie in 1789 maakt een einde aan de absolute monarchie in Frankrijk. De voorrechten van de adel en de Kerk worden teruggedrongen onder de idealen vrijheid, gelijkheid en broederschap. De adel en de kerk hebben het niet langer meer voor het zeggen. 

Franse revolutie

Franse revolutie nooit écht geslaagd - Weltschmerz

Waar de Franse revolutie heel wat te weeg heeft gebracht, is het nooit écht geslaagd. (Zelfs nu vechten we nog voor dezelfde rechten). De revolutie eindigt in een teleurstelling en het geloof in de maakbare wereld en de rede maken plaats voor weltscherz (wereldpijn).

Versterkte droefheid door industrialisatie

Een groot gevoel van droevigheid door de onvolmaaktheid van de wereld wordt versterkt door de industrialisatie. Steden worden overvol, vervuiling neemt toe en de verschillen tussen rijke fabriekseigenaren en arme arbeiders wordt alsmaar groter. 

Franse revolutie: mooi begin, minder rooskleurig einde

De sfeer van de industrie

De vlucht uit het alledaagse

De reactie van 

de kunstwereld: 

Vlucht uit het alledaagse

Niet iedereen is even blij met de snelle veranderingen en de impact op hun omgeving. Romantische kunstenaars vluchten in hun kunstwerken in allerlei werelden en de Arts & Crafts beweging geeft tegenwicht door ambachtelijk geproduceerde meubels en interieur in de wereld te brengen.

Verslag van het alledaagse

Tegenover de Romantische kunstenaars en de Arts & Craftsbeweging staan de kunstenaars die juist de realiteit omarmen. Fotografie komt op als kunstvorm en realisten en impressionisten proberen de werkelijkheid juist zo waarheidsgetrouw mogelijk weer te geven.

De vlucht uit het alledaagse

Romantiek 

Geesten en griezelverhalen

Mythen en sagen

Mythen en sagen worden als onderwerp voor schilderijen, theaterstukken en meer een ontzettend gewild onderwerp. 

Melancholie

Romantici staan wantrouwig tegenover vooruitang en blikken vaak nostalgisch terug op het verleden. Vaak vind je in romantische schilderkunst ruïnes van gebouwen uit vervlogen tijden. 

Natuur en natuurgeweld

Waar eerder de natuur als decoratie voor mensen functioneerde, wilden de romantici de natuur als hoofdonderwerp. De natuur en overweldigend natuurgeweld worden veel voorkomende onderwerpen van de romantische schilders.

Sprookjes

In welk(e) element(en) is de romantische blik te herkennen?

Ruïnes uit vervlogen tijden zijn geschilderd in een weids en indrukwekkend landschap. Dit staat lijnrecht tegenover de industrieële samenleving, die juist allerlei nieuwe gebouwen en technologieën omarmt. 

Het schilderij is van Frederic Church uit 1873.

In welk(e) element(en) is de romantische blik te herkennen?

De vlucht uit het alledaagse

Arts & Crafts

Goede werkomstandigheden ambachtslieden

Ze kregen een goed loon, waren geschoold en hadden goede leefomstandigheden, omdat men geloofde in 'arbeidsvreugde': men maakt betere producten als men gelukkig is.

Ambacht v.s. massaproductie

Goede kwaliteit en hoogwaardige afwerking

De producten waren snel populair, maar waren ook te duur voor de gewone arbeider. 

Vraag 1:

De kerk en de adel hebben meerdere malen succesvol de productie van de encyclopédie stilgelegd. 

Noem voor beiden een aannemelijk argument voor het stilleggen van het schrijfproces.

Mogelijke antwoorden: Kerk

In de verlichting gaat onderzoek en weten boven geloven. 

--> Minder mensen geloven, meer mensen wetenschap

--> Kennis is macht (macht van de kerk wordt door wetenschap en kennisverspreiding minder). 

Mogelijke antwoorden: Adel

"Verlichtingdenkers willen de macht in handen geven van de burgers omdat die echt verstand van zaken hebben in plaats van adellijken die hun positie slechts ontlenen aan hun geboorterecht."

-- > Macht van de adel wordt minder, ze voelen zich aangevallen in hun macht en privileges.

Vraag 2:

Leg uit dat het stichten van het Teylers Museum goed aansluit bij de verlichting.

Antwoord

De Verlichte denkers --> Kennis voor iedereen

Teylers: zoveel mogelijk kennis bijeen brengen, ordenen en toonbaar maken voor publiek. 

Vraag 3:

Noem twee sociaal-maatschappelijke omstandigheden die bijdragen aan het ontstaan van de romantiek als kunsstroming.

Antwoord

1. Grote sociale misstanden en klassenverschillen. Revolutionairen geven zelf niet een goed voorbeeld (Napoleon --> oorlog)

2. Opkomst industriële revolutie. Overvolle steden, vervuiling en een groeiend verschil tussen de kapitaalkrachtige fabriekseigenaren en de bezitarme arbeiders.

Sociaal-maatschappelijk?

Definitie: De inter-menselijke samenleving / openbare ruimte. Alles wat te maken heeft de omgang van mensen met elkaar en met de wereld waarin zij wonen/leven.

Vraag 4: 

Bekijk Wandelaar boven de zee van wolken van Caspar David Friedrich. In dit schilderij staat de verhouding tussen de wandelaar en de natuur centraal. Van een eenheid tussen wandelaar en natuur is echter geen sprake. Noem twee vormgevingsaspecten van het schilderij waaruit dit blijkt.

Aspect 1

Er is een groot licht-donker contrast tussen de wandelaar en de natuur. De achtergrond is heel kleurrijk en licht, de wandelaar is juist onbelicht en donker. Hierdoor lijken ze niet één geheel maar juist twee tegenovergestelden.

Aspect 2

De wandelaar is realistisch en scherp geschilderd, terwijl de achtergrond juist vlekkerig en dromerig eruit ziet. 

Vraag 5:

Bekijk 705. Het vlot van Medusa van Géricault oogt als een realistisch tafereel. Leg aan de hand van drie aspecten uit waarom dit toch een romantisch schilderij genoemd kan worden.

Antwoord

1. Gevoelens en emoties spelen een belangrijke rol in dit schilderij. 

2. Het contrast tussen de hulpeloze mens en de medogenloze natuur wordt uitvergroot. 

3. Het schilderij zit vol lugubere, 'horror'-achtige details.

Vraag 6: 

Vergelijk Het vlot van Medusa met Sneeuwstorm, stoomboot voor de havenmond (Turner). 

Je zou kunnen zeggen dat het schilderij van Turner nog 'romantischer' is dan het schilderij van Géricault. Leg dit uit aan de hand van twee verschillen tussen beide schilderijen.

Antwoord

- Géricault: de mens staat centraal, -Turner: de mens is praktisch uit het schilderij verdreven, de natuur staat centraal. 

- Géricault: de weergave van de natuur is gedetailleerd, - Turner: de natuur wordt weergegeven als een woeste oerkracht. 

Vraag 7:

Turner houdt van treinen en van stoomschepen, maar op de meeste romantische schilderijen komen deze onderwerpen nauwelijks voor. Verklaar dit. 

Antwoord

Stoomschepen en treinen zijn typisch ‘nieuwerwetse’ uitvindingen waar de romantici niks mee op hebben. Zij kiezen meestal voor het verbeelden van natuurkrachten, terwijl Turner vaak het samenspel toont van natuur en machine.