5.3 Variatie in Genotypen

• Biologie
• Middelbare school
• vmbo b
• Leerjaar 2

Erfelijkheid en evolutie

basisstof 3 Variatie in Genotypen

Terugblik!

Welke cellen hebben geen paren chromosomen maar enkele chromosomen in de celkern?

1. Geslachtscellen
2. Lichaamscellen

Wat is juist?

1. 1 celkern 2 genen
2. 1 cel 2 chromosomen
3. 3 DNA 4 gen
4. 3 Chromosomen 4 DNA

Chromosomen komen alleen voor in geslachtscellen.

1. Juist
2. Onjuist

Chantal heeft een hond. Een spiercel van deze hond bevat 78 chromosomen.
Hoeveel chromosomen heeft deze hond in een levercel?

1. 39
2. 78
3. 156
4. 36

Welke cellen hebben geen paren chromosomen maar enkele chromosomen in de celkern?

1. Geslachtscellen
2. Lichaamscellen

Hoeveel chromosomen hebben wij?

1. 22
2. 23
3. 44
4. 46

Zet in de juiste volgorde van klein naar groot:

1. cel - chromosoom - DNA - gen
2. gen - chromosoom - DNA - cel
3. gen - chromosoom -cel - DNA
4. gen - DNA - chromosoom - cel

Waar bestaan chromosomen uit?

1. Celplasma
2. DNA

Uit welke stof bestaan chromosomen?

1. DNA
2. Genen
3. Mutaties
4. Draden

Het genotype van iemand ontstaat

1. bij de geboorte
2. bij de bevruchting
3. tijdens het leven
4. in de eicel

het fenotype van iemand ontstaat

1. bij de geboorte
2. bij de bevruchting
3. tijdens het leven
4. bij de bevruchting en tijdens het leven

Doel van de les

Je kunt:

• omschrijven  dat variatie in genotypen ontstaat door geslachtelijke voortplanting 
• uitleggen wat mutaties zijn en hoe ze ontstaan
• uitleggen wat kanker is

Chromosomenparen & Genenparen

Je hebt chromosomen in paren. 1 van je vader en 1 van je moeder. 

Maar dus ook genenparen; 

Het gen van de vader en het gen van de moeder vormen samen een genenpaar.

Genenpaar

Het gen van de vader en het gen van de moeder vormen samen het genenpaar. Ieder genenpaar is verantwoordelijk voor 1 erfelijke eigenschap. Bijvoorbeeld: oogkleur.

DNA- Verwantschapstest

Een DNA-verwantschapstest onderzoekt genenparen die ongelijk zijn. De helft van een genenpaar is afkomstig van de moeder, de andere helft van de vader.  

Als een genenpaar ongelijk is, kan worden uitgezocht welk gen van de vader of moeder komt.

Genenpaar: 2 gelijke genen

Homozygoot

1

Genenpaar: 2 ongelijke genen

heterozygoot

2

Genenpaar: 2 gelijke genen

Homozygoot

3

Genenpaar: 2 ongelijke genen

Heterozygoot

4

Genenpaar: 2 gelijke genen

Homozygoot

5

van...

bijv. van moeder

van...

bijv. van vader

Geslachtelijke voortplanting

Bij geslachtelijke voortplanting smelten 2 geslachtscellen samen waardoor een nieuw organisme ontstaat. 

In een lichaamscel komen genenparen voor maar in een geslachtscel zit van dat genenpaar maar één gen. 

In de afbeelding zie je een lichaamscel van een man met 3 chromosomenparen met een genenpaar met twee ongelijke genen. Daarvan komt telkens één gen in een zaadcel. 

Welke waar in komt, is toeval.  Je ziet 4 zaadcellen.

Welke combinaties van genen in een zaadcel zijn nog meer mogelijk?

Bij bevruchting: Omdat ook de vrouw verschillende eigenschappen in haar lichaamscellen heeft,  ontstaat er 1 uniek organisme met een uniek genotype. 

Ook bij de eicellen van de vrouw zijn er veel verschillende genotypen.

Het antwoord vind je op een van de volgende slides

Geslachtelijke voortplanting

Omdat er veel mogelijkheden zijn,

is er bij geslachtelijke voortplanting veel variatie in de genotypen van de nakomelingen. 

De fenotypen verschillen daardoor ook 

veel van elkaar.

Antwoorden: variatie in het genotype 

bij de zaadcellen  (een van de vorige slides)

Gelijke en ongelijke genenparen

2 dezelfde genen = homozygoot

2 dezelfde genen = homozygoot

2 verschillende genen = heterozygoot

Dominante en recessieve eigenschappen

Dominant betekent de boventoon voeren of de baas zijn.

Een dominante eigenschap is in het fenotype altijd zichtbaar als deze in het genotype aanwezig is.

(een dominante eigenschap wordt met een HOOFDletter geschreven).

Dus bij een heterozygoot (twee verschillende genen). Zal je alleen de eigenschap van het dominante allel zien. 

Bijvoorbeeld: Sproetjes zijn dominant over geen sproetjes:

Het allel voor Sproetjes:'S',

Het allel voor geen sproetjes:'s'

Iemand die van zijn moeder de "S" heeft gekregen (dus sproetjes) en van zijn vader de 's' (dus geen sproetjes), zal sproetjes hebben. 

Eigenschappen

• Papa en mama zijn beide heterozygoot voor de eigenschap haarkleur.

• Ze hebben beide donker haar, omdat het gen voor een donkere kleur dominant is (overheerst). Het gen voor rode kleur is recessief (wordt onderdrukt).

Eigenschappen

• Heb je twee dezelfde genen voor haarkleur? Dan ben je homozygoot voor de eigenschap haarkleur.

• Heb je twee verschillende genen voor haarkleur? Dan ben je heterozygoot voor de eigenschap haarkleur.

Mutaties

• Chromosomen bestaan uit DNA
• DNA kan beschadigt raken bv bij celdeling of door straling
• de informatie voor erfelijke eigenschappen kan veranderd zijn
• Dit noemen we een mutatie
• als een mutatie zichtbaar is in het fenotype noemen we zo een organisme een mutant

Mutagene invloeden - mutageen

Effect van Mutaties

Als deze mutaties in lichaamscellen voorkomen dan hebben ze alleen invloed op het organisme waarin de mutatie optreed

Als deze mutatie in geslachtcellen voorkomt dan zullen de nakomelingen de mutaties ook dragen. 

Kanker

Mutaties die invloed hebben op celdeling. 

De cel gaat zich ongeremd delen. 

Er ontstaat een gezwel. 

Als deze kwaadaardig is kunnen kankercellen  in het bloed terecht komen - uitzaaien.